1400/5/20 ۰۹:۲۷
22 مرداد سالروز جدایی بحرین از ایران است . در چنین روزی، بحرین در نتیجه رفراندومی جعلی، از ایران جدا شد! تا پیش از آن این سرزمین به عنوان استان چهاردهم ایران بود، اگرچه بر سر آن از مدت‌ها پیش میان ایران و بریتانیا اختلافاتی در جریان بود. همزمان با پنجاهمین سالروز این قصه پر غصه، كتاب «گناه نابخشودنی جدایی بحرین از ایران: رفراندوم دروغین» نوشته احمد اقتداری به كوشش امیرحسین مرادخانی، توسط مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مركز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شده است.
رفراندوم دروغین!
محسن آزموده: 22 مرداد سالروز جدایی بحرین از ایران است . در چنین روزی، بحرین در نتیجه رفراندومی جعلی، از ایران جدا شد! تا پیش از آن این سرزمین به عنوان استان چهاردهم ایران بود، اگرچه بر سر آن از مدت‌ها پیش میان ایران و بریتانیا اختلافاتی در جریان بود. همزمان با پنجاهمین سالروز این قصه پر غصه، كتاب «گناه نابخشودنی جدایی بحرین از ایران: رفراندوم دروغین» نوشته احمد اقتداری به كوشش امیرحسین مرادخانی، توسط مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مركز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شده است. زنده‌یاد احمد اقتداری (1398-1304)، ایران‌شناس فقید، پژوهشگر ارشد مطالعات خلیج فارس و جغرافیای تاریخی و فرهنگی مناطق جنوبی ایران و رییس دفتر مطالعات خلیج فارس در مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، در این كتاب ضمن ارایه پیشینه تاریخی، سیاسی و فرهنگی در بحرین از دوران باستان تا روزگار پهلوی، در مقدمه به «قصه پرغصه بحرین» پرداخته و مساله بحرین در مذاكرات دیپلماتیك ایران و بریتانیا از سال 1307 تا 1311 بررسی كرده و ریشه‌های آن را نشان داده است. برای آشنایی بیشتر با موضوع این كتاب و دیدگاه‌های زنده‌یاد اقتداری، با دكتر كیانوش كیانی هفت لنگ، مشاور عالی مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت‌وگو كردیم.
نخست و پیش از ورود به بحث، درباره مرحوم دكتر اقتداری و سوابق آشنایی خودتان با ایشان به اختصار بفرمایید.
آشنایی‌ام با استاد احمد اقتداری به دوره جوانی‌ام برمی‌گردد، یعنی سال ورودم به دانشگاه در سال 1356 شمسی. در آن سال‌ها، قدم زدن در پیاده‌رو، روبه‌روی دانشگاه تهران و دیدن كتاب‌های پشت ویترین كتابفروشی‌ها بسیار جذاب و روح‌نواز بود. از جمله این كتاب‌ها، «دیار شهریاران: آثار و بناهای تاریخی» نوشته احمد اقتداری بود. مطالعه این كتاب مرا به جست‌وجوی دیگر كتاب‌های استاد واداشت. آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خیج فارس و دریاری عمان و كتاب خوزستان و كهگیلویه و ممسنی و دیگر آثاری كه درباره استان خوزستان و به ویژه زادگاهم شهر تاریخی ایذه نوشته شود، مرا شیفته و مجذوب شیوه تحقیق و نگارش او كرد و در حقیقت آشنایی من از همان زمان شروع شد! چرخ روزگار چرخید و در سال 1385 در مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی افتخار همكاری و دوستی صمیمانه با استاد نصیبم شد و در همایش‌هایی كه درباره خلیج فارس در كیش، قشم، بوشهر و... برگزار می‌شد، به اتفاق حضور می‌یافتیم و ریشه‌های این دوستی مرتبا عمیق‌تر می‌شد. از آن زمان خاطرات فراوان دارم. یاد باد آن روزگاران یاد باد!
همان‌طور كه در مقدمه ذكر شد، امسال پنجاهمین سالگرد جدایی بحرین از ایران است، مرحوم دكتر اقتداری در مقدمه كتاب حاضر، نخستین اختلافات را به سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه مربوط می‌داند. بفرمایید قضیه این جدایی از كجا شروع شد و چه پیشینه‌ای داشت؟
اجازه می‌خواهم با توجه به نتشر كتاب گناه نابخشودنی جدایی بحرین از ایران نوشته استاد احمد اقتداری كه به همت مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و به كوشش آقای امیرحسین مرادخانی منتشر شده است، پاسخ پرسش‌های جنابعالی را عمدتا از همین كتاب برگزینم تا هم بیشتر با یكی از آثار استاد آشنا شویم و هم به نوعی كتاب را به جامعه علمی و پژوهشی كشور، به ویژه مورخان و سیاستمداران و علاقه‌مندان معرفی كرده باشیم. واقعیت این است كه برای تجزیه و تحلیل علمی و دقیق حقانیت ایران بر مالكیت بر جزایر و به ویژه بحرین و ماجرای جدا كردن غیرقانونی بحرین از ایران حداقل باید از دوره زندیه تا پهلوی را با دقت مورد بررسی و كاوش قرار داد. ولی بر اساس اسناد و مدارك موضوع اختلاف بر سر جزایر خلیج فارس و بحرین به سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد. آن زمان انگلیسی‌ها بر اساس قراردادی كه از مدت‌ها قبل با شیخ ابوظبی داشتند، بر این شیخ‌نشین كوچك و فقیر و كم‌جمعیت نوعی قیمومیت اعمال می‌كردند. سایر شیوخ عجمان، ام‌القوین، راس الخیمه، دبی و شارجه هم وضعیتی مشابه ابوظبی داشتند. این موضوع بالاخره به آنجا رسید كه در مارس 1892/شعبان 1309، شیخ مذكور قراردادی با دولت بریتانیا امضا كردند و متعهد شدند كه هیچ بخشی از قلمرو تحت نفوذ خویش را برای فروش یا رهن یا اجاره یا تجارت به هیچ دولتی غیر از بریتانیا واگذار نكنند. بر همین اساس بود كه كاردار سفارت بریتانیا در تهران، هر گونه تلاش مستقیم از سوی دولت ایران برای تماس دیپلماتیك با شیخ‌نشین‌های مزبور را، حتی برای حل و فصل دعاوی در مورد جزایر مورد مناقشه رد می‌كرد. پاكروان كفیل وقت وزارت امور خارجه در جواب اعلام كرد: دولت متبوع او نمی‌تواند به صرف یك قرارداد از سوی بریتانیا با شیوخ خلیج فارس، سیاست خارجی آن كشور را در مورد جزایر خلیج فارس و بحرین مورد تایید قرار دهد، زیرا این جزایر، بخش جدایی‌ناپذیر از خاك كشور ایران به شمار می‌آیند. هر توافقنامه‌ای كه بر ضد منابع ایران وضع شده باشد و بتوان از آن علیه مصالح كشور ایران بهره‌برداری كرد، از نظر مقامات ایرانی و مردم ایران فاقد وجاهت قانونی و مشروعیت حقوقی و سیاسی است (نامه پاكروان به وزارت خارجه انگلستان، 20 سپتامبر 1928) . جالب اینجاست كه وزارت خارجه بریتانیا تلاش بسیار كرد تا شاید از آرشیوهای خود در لندن، به هندوستان و تهران اسنادی به دست آورد تا نشان دهد كه جزایر ایرانی خلیج فارس متعلق به شیوخ عرب منطقه بوده است اما هیچ سندی را كه گواه این مدعا باشد، به دست نیاورد!
به نظر می‌آید اوج مذاكرات و درگیری‌ها بر سر بحرین، دو برهه اساسی دارد، یكی سال‌های 1307 تا 1311 و دیگری اواخر دهه 1340 كه نهایتا به ماجرای رفراندوم منجر می‌شود. سیر روند درگیری‌ها و مشكلات به چه صورت ادامه یافت؟
سال‌های 1307 تا 1311 شمسی، دوره اوج مذاكرات دیپلماتیك ایران و انگلستان در مساله جزایر ایرانی خلیج فارس و نیز مذاكرات با شركت نفت ایران و انگلیس (B.P) است. در این چهار سال، مذاكراتی فشرده بین مقامات ایرانی و انگلیسی صورت گرفت كه سهمی اساسی در فرآیند رویدادهای بعدی در سیاست و مسائل كشور ایران داشت. تیمورتاش، وزیر دربار رضا شاه و كلاویو، وزیر مختار انگلیس در تهران، مذاكره‌كنندگان دو طرف بودند و یكی از مهم‌ترین محورهای مذاكره، حق مالكیت ایران بر جزایر ایرانی خلیج فارس و به ویژه مجمع‌الجزایر بحرین بود. كمتر كسی تردید داشت كه حق با طرف ایرانی نباشد، زیرا كلیه مستندات حاكی از این بود كه جزایر متعلق به ایران است و بریتانیا تلاش دارد تا با استناد به موافقتنامه‌های غیرقانونی و غیرتاریخی كه در نیمه اوایل سده نوزدهم میلادی با شیوخ عرب خلیج فارس منعقد كرده بود، حق مالكیت قانونی و حقوق تاریخی ایران را نادیده بگیرد. علت اصلی عزل و حبس و قتل تیمورتاش هم همین مذاكرات گمراه كننده بد عاقبت بود. اصرار او بر اعمال بی‌چون و چرا و همه جانبه حقوق مالكیت سرزمین ملی و قانونی ایران بر جزایر خلیج فارس و بحرین، به شایعاتی چون ارتباط با دولت شوروی و جاسوسی برای آنان و احتمال خیانت او به رضاشاه كه ممكن است پس از مرگ رضاشاه، قدرت را در دست بگیرد و مانع به سلطنت رسیدن ولیعهد شود، دامن زد. در نتیجه این اتهامات كه هیچ‌كدام واقعیت نداشت و ترفندهای مزورانه بریتانیا بود، سبب شد تا استعمار انگلیس، موذیانه بتواند بحرین را از ایران جدا كند و این جدایی را عملا و نه قانونا تثبیت كند...
در كتاب حاضر، مرحوم دكتر اقتداری، رفراندوم جدایی را دروغین و گناه نابخشودنی پادشاه و دولت ایران می‌نامد، علت چیست؟
دلیل آن این است كه تا نیم قرن پیش، بحرین طی سال‌های دراز جزیی از خاك ایران بود و در مجلس شورای ملی، استان چهاردهم نامیده شد. برای ورود و خروج ایران بین ایران و بحرین احتیاجی به پاسپورت و ویزا نبود. قیمت تمبر پست از ایران به بحرین همچون تمبر پست پاكت‌های داخلی بود. زمان خروج انگلیس از شرق كانال سوئز و خلیج فارس فرارسیده بود. سر ویلیام لوس مامور عالیرتبه وزارت خارجه انگلیس، چندین بار به ایران سفر كرد و شاه ایران با برگزاری رفراندوم از طرف سازمان ملل در بحرین موافقت كرد و این موافقت را در فرودگاه دهلی اعلام كرد. نتیجه از پیش معلوم بود... فردی به نام گیچیاردی از طرف سازمان ملل به بحرین رفت و به ظاهر همه‌پرسی به عمل آمد مسلما كاملا صوری و ظاهری و ساختگی اعلام شد كه مردم بحرین خواستار استقلال و جدایی از ایران و انگلستان می‌باشند! متاسفانه با رفراندومی دروغین و ساختگی، پادشاه ایران و مجلس شورای ملی، فریب شیادان سیاست‌باز بین‌المللی را خوردند و راضی به ارتكاب این «گناه نابخشودنی» یعنی «جدایی بحرین از ایران» شدند!
دكتر اقتداری در بخش‌های مفصلی از كتاب به پیشینه و سابقه دیرینه بحرین به عنوان بخشی از ایران در دوران پیش از اسلام و پس از آن می‌پردازد. ارزیابی شما از دیدگاه‌های ایشان در این زمینه چیست؟
سابقه تعلق سرزمینی كه امروزه بحرین نامیده می‌شود به ایران در كمیته‌های آشور، كمیته‌های هخامنشی، تشكیلات اداری ساسانی بسیار روشن و واضح است. نگاهی گذرا به تاریخ هردوت، تاریخ طبری و هزاران سند و مدرك دیگر و بررسی دوره‌های تاریخی از اتابكان فارس، صفویه، افشار و قاجار تا دوران پهلوی دوم همه شاهد این مدعای تاریخی، قانونی و حقوقی هستند و اگر نفوذ و دسیسه‌های انگلستان و ناآگاهی، بی‌عرضگی و سرسپردگی حكومت پهلوی نبود، اینك بحرین بخشی از خاك ایران بود.
به نظر شما امروز و با گذشت نیم قرن از این واقعه، اهمیت پرداختن به این موضوع در چیست و از پژوهش‌ها و كتاب‌هایی از این دست، چه انتظاری می‌توان و باید داشت؟
پژوهش و تحقیق درباره مسائل تاریخی به ویژه مسائلی كه دربرگیرنده حقوق یك ملت است، همواره مورد تایید، ضروری و لازم است. روشنگری، كشف حقیقت، حق‌ستانی، درس‌آموزی مسوولان و تصمیم‌گیران و عبرت‌گیری از تاریخ در سایه این‌گونه تحقیقات و پژوهش‌ها و انتشار آنها میسر است. آشنایی مردم و به ویژه جوانان با تاریخ و سرگذشت كشور و ایجاد حس وطن‌دوستی و انتشار آن عشق به مردم و سرزمین مادری، بخشی از نتایج این‌گونه پژوهش‌ها و انتشار آن است.
كلیه مستندات حاكی از این بود كه جزایر متعلق به ایران است و بریتانیا تلاش دارد تا با استناد به مــوافقتنامه‌های غـیــرقــانـونی و غیرتاریخی كه در نیمه اوایل سده نوزدهم میلادی با شیوخ عرب خلیج فارس منعقد كرده بود، حق مالكیت قانونی و حقوق تاریخی ایران را نادیده بگیرد. علت اصلی عزل و حبس و قتل تیمورتاش هم همین مذاكرات گمراه كننده بد عاقبت بود. اصرار او بر اعمال بی‌چون و چرا و همه جانبه حقوق مالكیت سرزمین ملی و قانونی ایران به شایعاتی چون ارتباط با دولت شوروی دامن زد.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید