«کتاب حقوق ملل» منتشر شد

1400/3/3 ۱۴:۰۲

«کتاب حقوق ملل» نوشتۀ فریدریش زالفلد، ترجمۀ میرزا محبعلی خان یکانلو (ناظم الملک)، با دیباچۀ استاد محمدعلی موحد و تصحیح و پژوهش محسن نیک‌بین از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.

تاریخ حقوق بین‌الملل در خاورمیانه و کشورهای اسلامی، برای بسیاری همواره با آثاری همچون سیر شیبانی شناخته می‌ شود. کتاب جهاد در اغلب مجموعه های فقهی و همچنین فتاوی جهادی، از جمله آن­چه میرزا عیسی خان قائم مقام در کتاب احکام الجهاد و اسباب الرّشاد گرد آورده را نیز می ‌توان بر این مجموعه افزود. با توجه به این که تمامی این متون، بر منابع اسلامی استوار شده‌اند، برخی استادان، موضوع آن ها را حقوق بین‌الملل اسلامی و یا حقوق بین ‌الملل در اسلام نامیده ‌اند. با این حال، حقوق بین‌الملل را در این منطقه، از حیث تاریخی نباید به حقوق بین ‌الملل اسلامی فروکاست.

تا امروز در باب ورود حقوق بین‌الملل مدرن - به‌ سان یک علم ـ به ایران و به طور کلی خاورمیانه، پژوهش مستوفایی صورت نگرفته است. برخی پژوهشگران ایرانی، درس گفتارهای میرزا حسن خان مشیرالدّوله را در مدرسه سیاسی که تحت عنوان جلد نخست حقوق بین‌ الملل به چاپ رسید، آغازگر حقوق بین ‌الملل مدرن در ایران پنداشته ‌اند. اما پژوهشِ بیش تر در نسخ خطی موجود در ایران نشان می ‌دهد که کتاب حقوق ملل به ترجمه میرزا محبعلی خان یکانلو (ناظم ­الملک)، که سه نسخه از آن در کتابخانۀ  مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ ملی و گنجینۀ نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌ شود، نخستین متن منقّح و کامل با موضوع حقوق بین الملل مدرن، به فارسی است.

یکانلو تا امروز در ایران با خدماتش در کمیسیون تحدید حدود ایران و عثمانی، پس از انعقاد عهدنامه دوم ارزنة ­الرّوم (1263 ق) و مجموعه نوشته ‌هایش در این باب شناخته می ‌شد که در سال های اخیر به دست محقق ارجمند جناب دکتر نصرالله صالحی به چاپ رسیده است. اکنون، اما پس از مقایسه نوشته های مزبور با متن کتاب حقوق ملل، برای نخستین بار، نقش آگاهی یکانلو از حقوق بین الملل را در قوام استدلالاتش در راستای حفظ تمامیت ارضی ایران در می‌­یابیم. 

کتاب حقوق ملل، در دو بخش حقوق ملل در زمان صلح و حقوق ملل در زمان جنگ، در سال های 1269 و 1271 ق از ترکی عثمانی به فارسی برگردانده شده است. نسخه ترکی اثر نیز که در سال­‌های 1263 و 1264 ق به دست اتوکار اشلشتا وِشِرد اتریشی در وین به چاپ رسید، نقطه ورود حقوق بین ‌الملل مدرن به امپراتوری عثمانی پنداشته می­‌شود. اهمیت کتاب، بدان پایه است که جزء نخست آن در سال 1290 ق، تحت عنوان کتاب حقوق الامم به زبان عربی نیز برگردانده شده است.

از آن جا که ترجمه‌ های فارسی و عربی، هر دو از روی متن ترکی انجام شده و اشلشتا در متن اخیر هیچ اشاره ‌ای به منبع و مرجع اثر خود ننموده است، تا انجام پژوهش حاضر، روشن نبود که مرجع نخستین ترجمه حقوق بین ‌الملل مدرن در خاورمیانه به زبان های ترکی، فارسی و عربی، کتابی تحت عنوان راهنمای حقوق موضوعه ملل و نوشته حقوقدان و اقتصاددان آلمانی، فریدریش زالفِلد بوده است. این امر یکی از مهم ترین دستاوردهای نسخه حاضر از کتاب حقوق ملل است. 

نسخه حاضر، از یک سوی، نخستین تصحیح از ترجمه میرزا محبعلی خان یکانلو از کتاب حقوق ملل پس از قریب به 170 سال است و از سوی دیگر، دربرگیرندۀ متنی مقابله شده با مرجع ترکی و اصل آلمانی. به بیان دیگر، در کتاب حاضر، تلاش شده که تمامی تمایزهای میان ترجمه فارسی با ترکی و همچنین آن چه که اشلشتا وشرد در ترجمه ترکی خود از قلم انداخته مورد توجه قرار گیرد.

بر این اساس، در نسخه حاضر از کتاب حقوق ملل، خواننده با متنی منقح از ترجمه فارسی یکانلو به همراه تمامی حذفیات و ارجاعات از قلم افتاده متن آلمانی روبرو خواهد شد. امری که صورت بدیع و نوآورانه ‌ای به کتاب حاضر بخشیده است. علاوه بر این، مصحح در توضیح مفاهیم و عبارات دشوار، از طریق ارجاع به ترجمه ‌های جدیدتر حقوق بین ‌الملل و همچنین برخی سفرنامه‌های فارسی کوشیده است.  

کتاب حاضر به دو جزء و هفت باب تقسیم می­شود. جزء نخست از سه باب: اول در بیان عموم دول مختلفه و اصول پولتیقه در نُه فصل، دوم در بیان حقوق ملکیّۀ عموم ملل در بیست و دو فصل و سوم در بیان تنسیقات متنوّعۀ دول که موجب تشیید روابط اُلفت و علاقۀ مابین آن هاست در سی فصل. جزء دوم نیز به چهار باب تقسیم می ‌شود: اول در بیان صورت احوال دول مُتحاربه نسبت به یکدیگر در بیست و یک فصل، دوم در بیان احوال دول متّفقه که متعهّد تدارک اسباب مُعاونت شده‌ اند در چهار فصل، سوم در بیان احوال دولی که مُلتزم اصول بی طرفی گردیده ‌اند در چهارده فصل و چهارم در بیان بعض اصول عمومیّۀ متعلّقه به موادّ مُصالحه در پنج فصل. یکانلو پیوست کتاب را نیز که در برگیرندۀ شرح مجملی در باب دولت ‌های آسیا، افریقا و امریکاست ترجمه کرده است.

کتاب حقوق ملل، نوشتۀ فریدریش زالفلد، ترجمۀ میرزا محبعلی خان یکانلو (ناظم الملک) از ترکی عثمانی به فارسی (بر اساس ترجمۀ اتوکار اشلشتا وشرد از آلمانی به ترکی عثمانی)، با دیباچۀ استاد محمدعلی موحد و تصحیح و پژوهش محسن نیک‌بین از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.

این اثر که مشتمل بر 87 صفحه دیباچه و مقدمه و 284 صفحه متن اصلی کتاب است، با جلد شومیز به بهای 76 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 100 هزار تومان به فروش می‌رسد.

 منبع: ميراث مكتوب