سابقۀ چاپ متون کهن ایرانی ـ اسلامی

1400/2/21 ۰۷:۲۷

صادقی: میراث مکتوب به آنچه بر روی کاغذ، چرم، چوب و یا هر وسیلۀ دیگری مانند استخوان گوسفند یا گاو نوشته شده باشد، گفته می‌شود. اما منظور ما از این مقوله معمولاً نوشته‌هایی است که از زمان اختراع کاغذ و رسیدن آن به ایران در قرن دوم هجری، برای ما باقی مانده است.

به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، سخنرانی علی‌اشرف صادقی، استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب، امرروز دوشنبه 20 اردیبهشت‌ماه 1400، در قالب دومین بخش از یکصد و پنجاهمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در صفحۀ اینستاگرام این مؤسسه پخش شد.

صادقی در ابتدای سخنان خود در تعریف میراث مکتوب و مصادیق آن گفت: میراث مکتوب به آنچه بر روی کاغذ، چرم، چوب و یا هر وسیلۀ دیگری مانند استخوان گوسفند یا گاو نوشته شده باشد، گفته می‌شود. اما منظور ما از این مقوله معمولاً نوشته‌هایی است که از زمان اختراع کاغذ و رسیدن آن به ایران در قرن دوم هجری، برای ما باقی مانده است.

وی همچنین با اشاره به نوشته‌های باقی مانده از پیش از این دوره، گفت: ما از دورۀ باستان هم نوشته‌هایی داریم که اساساً روی سنگ بوده و برخی نوشته‌ها هم روی پاپیروس و برخی هم روی لوحه‌های گلی از آن دوره باقی مانده است. کتیبه‌های سنگی هخامنشی، پاپیروس‌های دورۀ هخامنشی که عمدتاً از مصر به دست آمده و لوحه‌ها و کتیبه‌های گلی که هم از دورۀ ایلام برای ما باقی مانده و هم از دوره هخامنشی، و نوشته‌هایی به جای مانده از دوره‌های اشکانی و ساسانی بر روی سنگ، پارچه و چوب از این دست‌اند.

عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن بیان این مطلب که این نوع مواریث به نسبتِ با آنچه بعد از اسلام و بعد از اختراع کاغذ برای ما باقی مانده، بسیار اندک است، گفت: به همین دلیل وقتی از میراث مکتوب سخن می‌گوییم، آنچه فوراً به ذهن می‌آید میراثی است که روی کاغذ نوشته شده و به صورت کتاب و یا اوراق کاغذی که کتاب نشده و نظیر آن، برای ما باقی مانده است.

صادقی با اشاره به پیشقدم بودن هندوستان در چاپ و انتشار میراثِ مکتوبِ ایرانی و ایرانی ـ اسلامی، گفت: بیش از دویست سال است که چاپ کتاب‌های ما در هندوستان شروع شده است. اما به صورت علمی و دقیق و با ملاک‌های امروزی، این دانشمندان غربی بودند که چاپ و انتشار مقداری از نوشته‌ها و کتاب‌های گذشتۀ ما را آغاز کردند و کارهای آن‌ها البته از نظر دقت با آنچه که در هند چاپ شد، قابل مقایسه نیست.

استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران با اشاره به آغاز چاپ کتاب‌های کهن در ایران از اوایل دورۀ قاجار، گفت: طبعاً آنچه در دورۀ قاجار چاپ می‌شد چندان علمی و انتقادی نبود و کتابی را که گاهی با نسخه‌های چندی مقابله می‌کردند به چاپ می‌سپردند و این چاپ هم به صورت سنگی و تعدادی هم چاپ چوبی و بعد چاپ سربی بوده است.

وی با اشاره به شکل‌گیری مؤسساتی برای چاپ و انتشارِ مواریثِ کتبی ما در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، گفت: خوشبختانه چندی از آن مؤسسات که در زمینۀ چاپ آثار ادبی، تاریخی، هنری و علمی ما، به صورتِ علمی فعالیت می‌کردند، بعد از انقلاب هم به کار خود ادامه دادند ولی دو یا سه تا از آن مؤسسات بعد از انقلاب از فعالیت بازایستادند، ولی در عوض بعضی مؤسسات دیگر پایه‌ریزی و بنیان گذاشته شدند که به این کار می‌پردازند و نسبتاً هم خوب این کار را انجام می‌دهند.

صادقی ادامه داد: یکی از این مراکز کتابخانه و مرکز اسناد مجلس است که مقدار زیادی از آثار گذشتۀ ما را، چه آثار علمی و چه آثار ادبی و هنری را، در این سال‌ها به چاپ رسانده است. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم مقداری از آثار را چاپ کرده است که البته بایستی در کیفیت کارهای‌شان بیشتر دقت می‌کردند، اما این مرکز ظاهراً سال‌هاست که از این فعالیت بازمانده است. ولی مؤسسه‌ای که به‌طور خاص به این کار پرداخت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به سرپرستی دکتر اکبر ایرانی است.

استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران این مؤسسه را به حق دنبالۀ بنیاد فرهنگِ ایران خواند و گفت: در آن بنیاد که مرحومِ استاد دکتر پرویز ناتل خانلری قبل از انقلاب به وجود آورد انواع و اقسام کتاب‌های ما به شیوۀ علمی چاپ شد و در دسترس قرار گرفت. در آن مؤسسه به ایران باستان هم می‌پرداختند و چند واژه‌نامه برای کتاب‌های نوشته شده به زبان پهلوی و یا فارسی میانه چاپ شد و بعضی متن‌ها نیز چاپ و یا اُفست شد. اما در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، تقریباً همۀ آثار مربوط به دورۀ اسلامی است و خوشبختانه بسیاری از آن‌ها با دقت علمی تصحیح شده و در دسترس قرار گرفته است.

وی ضمن بیان این مطلب که هنوز مقدار زیادی از نوشته‌های کتبی ما در گوشه‌های کتابخانه‌ها و قفسه‌ها وجود دارد که مورد تحقیق قرار نگرفته است، اظهار کرد: بسیاری از کتاب‌های کهن ما در کشور ترکیه است که ما به آنها دسترسی پیدا کرده و عکس آنها را گرفته‌ایم ولی هنوز نوبت چاپ و تحقیق بر روی آنها نرسیده است و مقدار زیادی خوشبختانه کتاب در کتابخانه‌های اروپا وجود دارد که آن‌ها را شرق‌شناسان نجات داده‌اند و اگر این آثار در هندوستان و یا در ایران و یا در کشورهای دیگر مانده بود چه بسا که از بین می‌رفت ولی در آنجا به بهترین وجهی محفوظ است.

عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان این که ایرانی‌های فرهیخته باید به همۀ این آثار به‌صورت الأهم فالأهم بپردازند و آن‌ها را به صورت علمی تصحیح و چاپ کنند، افزود: با این کار است که اطلاع ما از گذشتۀمان زیاد و دقیق می‌شود و گذشته همیشه چراغ راه آینده است.

صادقی در پایان با اظهار امیدواری برای پایدار ماندن مؤسسات فعال در این عرصه، مخصوصاً مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، گفت: در سه چهار سالۀ اخیر متأسفانه مؤسسۀ میراث مکتوب از بابت بودجه در مضیقه است و آنهایی که باید به میراثِ گذشته توجه کنند اهمیت آن را درنیافته‌اند و بودجۀ این مؤسسه را خیلی کاهش داده‌اند. امیدوارم که نهادهای ذیربط به این مؤسسه توجه بیشتری کنند تا بتواند خدماتِ بیشتری در زمینۀ نشر میراث گذشتۀ ما داشته باشد.