1399/6/10 ۰۴:۳۰
عزاداری برای واقعه عاشورا سابقه‌ای به قدمت تاریخ تشیع دارد، اگرچه در طول این بازه زمانی پر فراز و نشیب، شكل و نحوه برگزاری آن به‌مناسبت شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تغییر كرده است. در روزگار ما نیز به دلیل شیوع كرونا، بار دیگر شرایط خاصی پدید آمده كه شیعیان ناگزیر شده‌اند، مراسم عاشورا را به شیوه‌ای خاص برگزار كنند، اما اصل و اساس عزاداری برای امام حسین(ع) و یارانش چیست و چه مسائلی انگیزه اصلی شیعیان برای برگزاری این مراسم است؟ این پرسش‌ها را با غلامرضا ظریفیان، استاد پیشین تاریخ اسلام دانشگاه تهران در میان گذاشتم.
عاشورا، الهیات رهایی‌بخش
محسن آزموده: عزاداری برای واقعه عاشورا سابقه‌ای به قدمت تاریخ تشیع دارد، اگرچه در طول این بازه زمانی پر فراز و نشیب، شكل و نحوه برگزاری آن به‌مناسبت شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تغییر كرده است. در روزگار ما نیز به دلیل شیوع كرونا، بار دیگر شرایط خاصی پدید آمده كه شیعیان ناگزیر شده‌اند، مراسم عاشورا را به شیوه‌ای خاص برگزار كنند، اما اصل و اساس عزاداری برای امام حسین(ع) و یارانش چیست و چه مسائلی انگیزه اصلی شیعیان برای برگزاری این مراسم است؟ این پرسش‌ها را با غلامرضا ظریفیان، استاد پیشین تاریخ اسلام دانشگاه تهران در میان گذاشتم.
*********
در تواریخ آمده است كه عزاداری برای امام‌حسین (ع) و یارانش از همان عصر عاشورای روز سال شصت و یك هجری آغاز شد و تا به امروز این مراسم ادامه داشته است. از دید شما به عنوان پژوهشگر و استاد تاریخ اسلام، ریشه‌ها و علل و انگیزه‌های این مراسم به كجا باز می‌گردد، كما اینكه می‌دانیم كه ائمه شیعه (ع) تا حدود 200 سال پس از این ماجرا، در میان مردم حضور داشتند؟
پیش از پرداختن به پاسخ پرسش شما لازم به ذكر است كه مساله سوگ و رنج و رنج متعالی، مقولات عمیق وجودی هستند كه بشر از دیرباز با آنها درگیر بوده و متفكران در سنت‌های فكری و فلسفی گوناگون كوشیده‌اند، توضیح و توجیهی برای آن بیابند. یعنی انسان‌ها در عین طلب شادی و خوشحالی، به‌طور طبیعی با مشكلات و مصایب مواجه می‌شوند. این رنج‌ها خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: «رنج از» و «رنج برای». یعنی رنج از كمبودها و نداری‌ها و فقدان‌ها كه در مرتبه پایین‌تری قرار می‌گیرد و رنج برای كه به معنای سختی برای رسیدن به چیزی است و همان رنج متعالی است. در طول تاریخ این رنج متعالی، هویت‌ساز، انسجام‌بخش و رهایی‌بخش بوده است. اصولا خاطره‌هایی كه متكی بر سوگ است، تاثیر عمیق‌تری می‌گذارد. زندگی بشر مشحون از بحث سوگ است. در الهیات مسیحی، مساله مصایب مسیح (ع) بسیار پررنگ است. برخی پژوهشگران مسیحی نیز كه بعدا به تحلیل واقعه عاشورا پرداخته‌اند، از این منظر به آن نگریسته‌اند، مثلا پروفسور آنتوان بارا، پژوهشگر فرانسوی كه چند كتاب راجع به امام‌حسین (ع) و عاشورا نوشته، مثل كتاب «زینب فریاد فرمند»، به این موضوع اشاره كرده است. او كه بیش از25 سال در این زمینه تحقیق كرده، می‌گوید، مصیبت‌های مسیح با مصایب حسین (ع) به دلیل ابعاد گسترده و وسیع عاشورا، قابل مقایسه نیست. مصایب امام‌حسین (ع) چون متعالی است، انسجام‌بخش و رهایی‌بخش است. بنابراین پدیده سوگ با عاشورا آغاز نمی‌شود، اما سوگ امام‌حسین (ع) در قله‌ای از آن قرار می‌گیرد.
اگر موافق باشید به تاریخ سوگواری برای امام‌حسین (ع) باز گردیم...
بله، در این زمینه دست‌كم شاهد دو رویكرد هستیم؛ نخست نگاه خود امامان شیعی به این ماجراست. بیشترین گزارش‌ها و مقتل‌نویسی‌های ماجرای كربلا مختص اهل سنت است و شیعیان بخش مهمی از منابع خود را از منابع و گزارش‌های اهل سنت گرفته‌اند. مثلا اصل مقتل معروف ابی مخنف كه مهم‌ترین و پایه‌ای‌ترین مقتل هست، در دست نیست بلكه گزارش آن را در تاریخ طبری (نیمه دوم قرن سوم هجری) می‌خوانیم. در ایران این منابع از قرن چهارم تا قرن دهم به فارسی روایت می‌شود كه مشحون از سوگنامه‌ها و مقتل‌نویسی‌های منظوم منثور است.
پیش از ادامه بحث در مورد خود ابی مخنف (درگذشته 157 ه.ق) توضیح بفرمایید گفته می‌شود كه او در حدود سال‌های 128 تا 130 ه.ق مقتل خود را به سفارش یا پیشنهاد امامان شیعه یا داعیان عباسی نوشته است.
در این زمینه توصیه می‌كنم به فصل اول كتاب بسیار خوب نهضت امام‌حسین (ع) و قیام كربلا نوشته استاد دكتر غلامحسین زرگری‌نژاد مراجعه كنید. در این كتاب به خوبی همه فراز و فرودهای زندگی ابی مخنف و اعقاب او كه متشیع بودند و اینكه چگونه خاندان او به امیرالمومنین (ع) و ماجرای كربلا پیوند می‌خورند، اشاره شده است. در منابع رجالی درباره گرایش مذهبی ابی مخنف اختلاف‌نظر هست، برخی او را از امامیه و پیروان امام‌علی (ع) می‌دانند، گروهی برایش گرایشات غیرامامی قائلند، اما نگرش غالب آن است كه خاندان ابی مخنف به شدت متاثر از تشیع و متشیع است. كتابی هم كه او نوشته، نزدیك‌ترین منبع به واقعه عاشوراست. البته می‌دانیم كه خود مقتل ابی مخنف از دست رفته و در طول تاریخ كم و زیاد شده است. اما وقتی به اسناد مختلف رجوع می‌كنیم، می‌بینیم كه این كتاب، جزو نزدیك‌ترین روایت‌های واقع‌گرایانه به رویداد كربلا بوده كه الان روایت‌های متعددی از آن موجود است كه موثق‌ترین و مفصل‌ترین آنها روایت طبری (متوفی 310 ه.ق) است.
به بحث عزاداری در روایات و نزد ائمه شیعه بازگردیم.
وقتی به سیره ائمه نگاه می‌كنیم، از خود امام‌سجاد (ع) گزارش‌های زیادی داریم كه به این مساله بسیار اهمیت داده است. امام‌سجاد (ع) در سفر از كربلا به شام و سپس بازگشت به مدینه، در حواشی مدینه اتراق می‌كنند و مردم مدینه به استقبال نزد ایشان بازمی‌گردند و آنجا امام‌سجاد(ع) ماجرای كربلا را با حزن و سوگواری گزارش می‌كند. مردم نیز بسیار محزون و سوگوار و متاثر می‌شوند. امام (ع) هرگاه آب می‌نوشید یا با فرزند عمویش حضرت عباس (ع) روبه‌رو می‌شد، اشك می‌ریخت. گزارشات مشابهی درمورد سایر امامان (ع) مثل امام باقر (ع) و امام‌صادق(ع) وجود دارد. امام صادق (ع) فرمودند كه یاران ما با سوگ ما سوگناك و با شادی ما خوشحالند (شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا وعجنوا بماء ولایتنا یحزنون لحزننا ویفرحون لفرحنا). عموم ائمه ما در روز عاشورا مراسمی برگزار می‌كنند و از شعرا دعوت می‌كردند. مثلا امام باقر (ع) مجلسی دارد مشهور است یك روز در آن كمیت بن زید اسدی شعر معروف بلند خودش را می‌خواند. وَ قَتِیلٌ بِالطّفّ غودِرَ مِنُهم / بَینَ غَوغَا أُمّةٍ وَ طَغَامِ]، یعنی: «شهید كربلا هنگامی كه میخواست سخن بگوید و مردم را آگاه كند، آن مردم فرومایه، با هیاهو و غوغا، مانع شنیدن سخنان آن حضرت شدند.» امام باقر(ع) با شنیدن این شعر به‌شدت گریه می‌كند و فرمود: «ای كمیت! اگر در نزد ما مال و ثروتی بود به تو می‌دادیم، اما به تو همان سخن را می‌گویم كه پیامبر (ص) به حسّان بن ثابت فرمود؛ تو تا آنگاه كه از ما خاندان دفاع می‌كنی مورد تایید روحالقُدُس (جبرئیل) میباشی.» روایت‌های مشابهی در مورد امام‌صادق(ع)، امام كاظم (ع)، امام رضا (ع) و... از بزرگداشت كربلا هست. مخصوصا امام رضا (ع) مراسمی برگزار می‌كرد و گروهی اشعار بسیار زیبایی سروده‌اند. خلاصه كه عموم ائمه (ع) تاكید كرده‌اند كه اگر قصد دارید مرثیه‌ای داشته باشید، پرچم آن امام حسین (ع) است.
منطق بزرگداشت قیام عاشورا از دید ائمه شیعه در چیست؟
مصیبت‌ها برای ائمه (ع) ما مقدمه‌ای برای طرح مسائل است. یعنی خود زخم‌ها و رنج‌ها و تشنگی‌ها هدف نیست، بلكه ائمه (ع) ما از این مصیبت‌ها استفاده می‌كنند تا مساله‌ها احیا و زنده شود. متاسفانه در یك بستر تاریخی، شاهدیم كه این امر معكوس می‌شود. یعنی مساله‌ها به حاشیه‌ها می‌رود و مصیبت‌ها عمده می‌شود. درحالی كه این زخم‌ها و تشنگی‌ها و اسارت‌ها، نشانه و علامتی برای آن مسائل است.
آن مسائل چیست؟
مسائل بشر در طول تاریخ است. مثل اینكه چه حكومتی مشروع است؟ انسان‌ها از چه حقوقی برخوردارند؟ انسان‌ها نباید تن به ذلت بدهند. انسان‌ها در برابر رنج دیگران چه وظایفی برعهده دارند؟ برای این رنج متعالی باید چه فداكاری‌هایی انجام دهیم؟ وقتی اصالت با قدرت می‌شود، حتی در فرهنگ دینی چه جنایت‌های بزرگی را پدید می‌آورد؟ یا زمانی كه دین ابزار قدرت یا خرافات می‌شود، چه حوادث تلخی را پدید می‌آورد و از محتوای درونی خودش خارج می‌شود و به ضد خودش بدل می‌شود؟ و اینكه اساسا، اشك بر مظلوم، یعنی كسی كه بر او ظلم می‌شود و نباید به ظلم ظالم بی‌تفاوت بود، اینها مسائلی است كه در روایات ائمه (ع) ما به دقت به آنها تاكید شده است. تكیه بر این شده كه این مصیبت‌ها سكویی است برای طرح آن مسائل. ذكر مصیبت امام‌حسین (ع) برای این مقدس است كه برای حل آن مسائل قیام كرده است. او علیه الهیاتی قیام كرده كه در آن اسارت، تحقیر، تبعیض، فاصله طبقاتی، حاكمیت اراذل بر افاضل، سلطنت به نام دین، محو و امحای عدالت هست. امام‌حسین (ع) در مقابل از الهیات رهایی‌بخش سخن می‌گوید كه پیام آن توحید، نفی هرگونه طاغوت، نفی نظام طبقاتی و اشرافیت قبیله‌ای و حزبی است. ما در تاریخ رنج و غم و كشتارهای جمعی كم نداشتیم، اما علت اهمیت یافتن این واقعه، پرداختن به این مسائل اساسی است. اما در طول تاریخ، متاسفانه شیعه با تحریف و خرافه مواجه شد و عزاداری‌های نامشروع پدید آمد. درحالی كه مساله‌ها در كانون این موضوع قرار می‌گیرد. به میزانی كه این مساله‌ها ترویج می‌شود، آن مصیبت‌ها و اشك‌ها ارزش می‌یابد، بنابراین توصیه شده كه نباید از آن مصیبت برای فهم آن مساله‌ها غفلت كرد.
شما به اهمیت پیام عاشورا تاكید كردید، اما به هر حال می‌دانیم كه دین‌ورزی اصولا با آداب و مناسكی همراه است كه ضمن آنكه پیامی را كه گفتید، به همراه دارد، جنبه هویتی نیز دارد. مراسم روز عاشورا، غیر از زنده نگه داشتن آن پیام، جنبه مناسكی نیز دارد.
حتما چنین است. بشر نه فقط در دین‌ورزی، بلكه برای پایداری رویدادهایش آنها را نشانه من می‌كند. مثلا در فرهنگ‌های مختلف روزهای خاصی را درنظر می‌گیرند و در آن روزها آداب و رسوم خاصی را در پیش می‌گیرند. بشر عناصر هویتی خودش را با مناسك حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل می‌كند، اما این مناسك باید در خدمت مفاهیم اصلی و گفتمان‌های دال مركزی قرار بگیرد و اگر چنین نشود، در عین حال كه مناسك ارزشمند است، می‌تواند آثار زیانبار زیادی داشته باشد كه در بستر تاریخی مناسك امام‌حسین (ع) می‌بینیم. مقاله بسیار ارزشمند «عزاداری‌های نامشروع» علامه سید محسن امین عاملی كه جلال آل‌احمد آن را منتشر كرد، در این زمینه گویاست.
گزارش‌ها از واقعه كربلا را به چه صورت می‌توان دسته‌بندی كرد؟
گفتارها و نوشتارهای اولیه‌ای كه به صورت مقاتل و تك نگاری‌های كوچك در منابع اسلامی ما تولید شد، تاریخی هستند. یعنی تا حدودا قرن چهارم هجری یعنی عصر آل‌بویه، عمدتا منابع با اختلافاتی البته، به مسائل تاریخی این حادثه پرداخته‌اند. البته در آل‌بویه تركیبی از گفتمان تاریخی و عاطفی دیده می‌شود. از قرن پنجم و ششم به بعد، گفتمان عاطفی غلبه پیدا می‌كند و گفتمان تاریخی را تا حدی به حاشیه می‌راند و مباحثی چون ابراز انزجار، اندوه، ایثار، عقوبت اخروی و دنیوی، تشنگی و... در منابع دیده می‌شود. در نتیجه تحولاتی كه در تمدن اسلامی با ظهور سلجوقیان و بعد مغول رخ می‌دهد، شاهد شكل‌گیری گفتمان عرفانی می‌شویم و مباحثی چون فانی شدن پررنگ‌تر می‌شود. بخشی از این موضوع ادبیاتی است كه اهل سنت تولید كردند. بعد از آن شاهد شكل‌گیری گفتمان ماورایی هستیم كه شیعه نیز به‌شدت از آن متاثر است. دال مركزی این گفتمان رفع یك پارادوكس است، اینكه از یك‌سو امام‌حسین (ع) به عنوان نواده رسول اكرم (ص) در میان همه مسلمانان، از جایگاه رفیعی برخوردار است و از سوی دیگر عامل كشتن او یك حكومت متعلق به اهل سنت است. در این گفتمان برای رفع این پارادوكس گفتند كه این حادثه، به اختیار كسی نبوده و از ازل بر آن تدبیر شده است. در برخی منابع اهل سنت، این گفتمان برجسته شده است. هدف این گفتمان به نوعی سلب مسوولیت از عاملان این جنایت بود تا بگویند كه این امری اجتناب‌ناپذیر بود. در دوره جدید از مشروطه به بعد، اما شاهد شكل‌گیری گفتمان تحلیلی-عقلانی از حادثه كربلاست و می‌كوشد هم از رویكرد تاریخی استفاده كند و هم به مسائل عاطفی توجه كند و هم تلاش می‌كند از خرافه‌گویی‌ها و تحریفاتی كه به‌ویژه در اوایل دوره صفوی با آثاری چون روضه‌الشهدای ملاحسین واعظی كاشفی سبزواری صورت گرفته، تحریف‌زدایی كند، به‌خصوص كه آن آثار مبنای نگارش آثاری در دوره قاجار شد. اما نگاه تحلیلی-عقلانی جدید كوشید مسائل را برجسته سازد و نگاه انتقادی به متون داشته باشد، البته ممكن است جاهایی دچار افراط هم شده باشد و مسائل انگیزشی و عاطفی را كمرنگ ببیند. البته در این نگرش تحلیلی-عقلانی هم شاهد طیف گسترده‌ای هستیم كه از مرحوم صالحی نجف‌آبادی و شهید مطهری تا دكتر شریعتی و دكتر شهیدی و دیگران، می‌توان این تنوع را دید.
در پایان می‌خواستم به عزاداری در شرایط امروز هم اشاره كنید. مردم به لحاظ مذهبی و عاطفی سخت علاقه‌مند شركت و برگزاری مراسم سوگواری برای امام حسین (ع) هستند، از سوی دیگر در وضعیت بیماری فراگیر، نگرانی‌هایی درباره شیوع این بیماری وجود دارد. پیشنهاد و توصیه شما به جامعه در این زمینه چیست؟
كرونا امروز با ما زندگی می‌كند و همه ما كم و بیش این پاندمی جهانی را پذیرفته‌ایم. غیر از ماه‌های نخست كه در شوك به‌سر می‌بردیم، الان از دنیای مجازی و تجارب جهانی به‌تدریج آموختیم كه با عقلانیت رفتاری با این موضوع كنار بیاییم، بنابراین با این پدیده باید با حفظ قواعد و پروتكل‌هایی كه متخصصان می‌گویند، برخورد كنیم. مساله عاشورا، جزیی از حیات همیشگی زندگی ما شیعیان به‌طور خاص است. اما این نكته‌ای است كه در بیانات رهبری و علمای بزرگی چون آیت‌الله سیستانی تاكید كرده‌اند كه حفظ جان واجب و مراقبت از جان خود و دیگری واجب است. اصلا مساله كربلا نیز همین است. در عاشورا دیگری به ناحق، حقی را از یك حیات متعالی گرفته است، بنابراین ما باید بكوشیم كه با یك امر ممدوح هویت‌بخش انتظام‌بخش كه مستحب موكد است، خدای نكرده دچار این تناقض نشویم كه امر واجب را به خطر بیندازیم.
البته خوشبختانه جامعه ما به خوبی این نكته را فهمید و علما نیز به درستی بر آن تاكید كردند. نگرانی كه قبل از محرم شكل گرفت كه ممكن است یك دو قطبی مشكل‌ساز شكل بگیرد، با هوشمندی مردم و برخورد نهادهای درگیر با كرونا، مرتفع شد. اما باید همچنان مراقب سلیقه‌های فردی بود. فرصت فضای مجازی سبب شده كه بخش قابل‌توجهی از این مراسم به فضای مجازی بیاید. حسن آن هم این است كه به دلیل ماهیت فضای مجازی، اقبال به محتوا جدی‌تر شده است. هیات‌ها با رعایت پروتكل به عزاداری می‌پردازند. اما در روزهای تاسوعا و عاشورا كه فضای عاطفی عمیق‌تر است، باید مراقبت بیشتری كرد و به جامعه دیندار تاكید كرد كه اگر خدای نكرده بعد از ایام محرم آمارها حكایت از افزایش این بیماری كند، می‌تواند آثار منفی در دینداری جامعه بگذارد و نقض غرض پیام عاشورا رخ می‌دهد. توجه به عاشورا برای تعمیق معرفت دینی است و نباید بگذاریم خدای نكرده بی‌توجهی عده‌ای تبدیل به نقض غرض شود و این گناهی نابخشودنی است.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید