1393/8/11 ۱۰:۰۱
موكب‌های حسینی، هوسه، لطمیه (سینه‌زنی زنان)، چلاب (سینه‌زنی مردان)، چفیه‌های دور گردن، قهوه تلخ، چای دارچین و بخور در ماه محرم رنگ تازه‌یی به شهر می‌دهند. آیین‌های عزاداری در فرهنگ خاص خودشان شكل گرفته و تداوم یافته‌اند. اقوام ایرانی هر كدام مراسم و مناسك آیینی را منطبق با فرهنگ خودشان به اجرا می‌گذارند و در این میان مردم عرب خوزستان نیز مراسم محرم را با آیین‌های بومی خود اجرا می‌كنند.
نگاهی به مراسم عزاداری در خوزستان
قاسم منصور آل كثیر: موكب‌های حسینی، هوسه، لطمیه (سینه‌زنی زنان)، چلاب (سینه‌زنی مردان)، چفیه‌های دور گردن، قهوه تلخ، چای دارچین و بخور در ماه محرم رنگ تازه‌یی به شهر می‌دهند. آیین‌های عزاداری در فرهنگ خاص خودشان شكل گرفته و تداوم یافته‌اند. اقوام ایرانی هر كدام مراسم و مناسك آیینی را منطبق با فرهنگ خودشان به اجرا می‌گذارند و در این میان مردم عرب خوزستان نیز مراسم محرم را با آیین‌های بومی خود اجرا می‌كنند.
آیین‌های محرم شاید در نگاه اول متفاوت به نظر بیایند، از شهری به شهری دیگر، از سینه‌زنی بوشهری تا چلاب عربی، از لطمیه زنان تا سنج و دمام. بسیاری از این آیین‌ها هنوز هم ناشناخته مانده‌اند. همه این آیین‌ها اما نقطه اشتراكی دارند. همنوایی با حماسه عاشورا و همدردی با وقایع كربلا.
مردم عرب خوزستان پیش از محرم حسینیه‌های خود را برای استقبال از این ماه آماده می‌كنند. خرید پارچه‌های رنگارنگ، سبز، مشكی و...، خرید برای پذیرایی از میهمانان و هماهنگی با دوست و آشنا برای مشاركت در مراسم حسینی ازجمله برنامه‌های قبل از محرم است.
محرم و بازار
بازار «عبدالحمید» در اهواز و بازار «كهنه» دزفول یكی از مقصدهای گردانندگان هیات‌ها هستند. مردان برای خرید پارچه برای بیرق‌های بزرگ، دشداشه مشكی و چفیه و زنان برای خرید ثوب (لباس مشكی سنتی زنان در محرم) و عود و بخور به بازار عبدالحمید سرازیر می‌شوند. برگزار‌كنندگان شبیه‌خوانی نیز برای خرید ادوات مورد نیازشان به بازار كهنه دزفول می‌روند تا طبق سنت هرساله وسایل مورد نیازشان را تهیه و آماده كنند.
بازار «صخیریه» هم پاتوق نوجوانان و جوانان اهوازی می‌شود برای خرید چوب‌های بلند علم. خرید منقل و دله‌های پذیرایی قهوه نیز با انواع مختلف در این بازار پیدا می‌شود. كمی آنطرف‌تر هم پاتوق گوسفند فروشان است. بسیاری از نقاط مختلف اهواز به صخیریه می‌آیند تا گوسفندهای نذری خود را تهیه كنند. در نهایت محرم به بازار، رنگ و بویی جدید می‌دهد.
از چلاب زنی تا لطمیه زنانه و هوسه
جوانان عرب بیشتر تمایل به سینه‌زنی به سبك چلاب دارند. جوانان چفیه بر گردن، دسته دسته از محله‌های مختلف به موكب‌های حسینی می‌روند تا خود را برای چلاب زنی آماده كنند. حسینیه حاج «معشور» در «خزعلیه» از قدیمی‌ترین حسینیه‌های اهواز است كه حاج «عبد علی» سال‌ها در آنجا به عربی مداحی می‌كند. جوانان دوشادوش هم می‌ایستند، حلقه می‌زنند و دست چپ خود را بر كمر نفر كناری می‌گذارند. پای راست را بالا برده، محكم بر زمین می‌كوبند و بعد دست‌ها را بر سینه می‌زنند. میان مداحی وقتی مداح وقفه‌یی می‌دهد یكی از میان مجلس فریاد می‌زند «یاعلی» سایر چلاب زنان در جواب می‌گویند «یا ابو حسین».
زنان عرب نیز شیوه‌های متفاوتی برای سوگواری و سینه‌زنی دارند. «ملایه» یا مداح زنان وقتی شروع به روضه‌خوانی می‌كند زنان كه اغلب ثوب‌های عربی می‌پوشند چهار زانو دور تا دور اتاق را پر می‌كنند و شیله‌های مشكی (روسری عربی) خود را جلوی چشمان‌شان می‌آورند. بعد از روضه‌خوانی نوبت به سینه‌زنی می‌رسد. ابتدا زنان دست‌ها را بر پاهای‌شان می‌زنند. گاهی ملایه ریتم را تغییر می‌دهد و عزاداران باید با دست راست بر سینه بزنند و دست چپ‌شان را بر پای چپ بكوبند.
یكی دیگر از سبك‌های سینه‌زنی زنان، سینه‌زنی ایستاده است كه دست‌ها را به صورت ضربدر كرده بر سینه می‌زنند و با ریتمی كند سینه‌زنی را ادامه می‌دهند تا جایی كه برای لحظاتی این ریتم تندتر می‌شود و زنان با «احو، احو» گفتن، ملایه را همراهی می‌كنند. به این نوع سینه‌زنی كه زنان با سرعت دست‌ها را بر سینه می‌زنند «رشگ» گفته می‌شود.
بعد از سینه‌زنی به شیوه ایستاده، روضه‌خوانی وارد ریتم و مرحله دیگری می‌شود. این‌بار زن‌های سیاه‌پوش كه برخی عباهای خود را دور كمر می‌بندند گرد هم جمع می‌شوند. یكی از ملایه‌ها اشعاری را در وصف یكی از شهدای كربلا می‌خواند و به مصراع آخر كه می‌رسد زنان به صورت پرشی در جهت راست و چپ به‌صورت هماهنگ پایكوبی می‌كنند و مصرع آخر را با مُلایه تكرار می‌كنند. زنان خرمشهری به این مراسم «وسط المیدان» نیز می‌گویند. انتهای هر مراسم «یزله»، نیم‌خیز پایین می‌آیند و برمی‌خیزند. عقب می‌روند و جای خود را به گروه‌های عزادار بعدی می‌دهند.
هوسه یك چهار بیتی است كه بیت آخر آن كوبنده‌تر و بلندتر خوانده می‌شود و زنان حاضر در مجلس آن را چند بار تكرار می‌كنند. به بیت آخر «ردادیه» گفته می‌شود. زنان هنگام خواندن ردادیه در وسط میدان «یزله» می‌كنند. این شیوه از قدیم‌الایام در میان زنان و مردان عرب رواج داشته است و از پرشورترین مراسم عزاداری به شمار می‌رود. یزله به این صورت است كه تعدادی از زنان در وسط میدان درحالی كه بر پیشانی خود می‌زنند، جولان می‌كنند كه این اوج ناراحتی آنان را می‌رساند.
روز پنجم محرم به بعد مراسم عزاداری زنان شكل دیگری به خود می‌گیرد. در پایان روضه، زنان ایستاده به عزاداری می‌پردازند. آنان دایره‌وار گرداگرد مجلس حلقه می‌زنند و مُلایه در بالای مجلس به نوحه‌خوانی مشغول می‌شود و گاه ابیات را با سرعت می‌خواند و صدایش لحنی حماسی به خود می‌گیرد. كلمات كوبنده و رسا ادا می‌شوند. به این شیوه «فزاعیه» می‌گویند. گاه نیز با آرامش روضه خوانده می‌شود كه با غم و اندوه بسیار همراه است كه به این شیوه «رجالیه» می‌گویند.
عرس القاسم
عرس القاسم یكی از آیین‌های جذاب زنان عرب برای سوگواری حضرت قاسم (ع) است. «ام حسین خنیفر ناصری»، یكی از ملایه‌های معروف شوش است. وی درباره این مراسم به «اعتماد» می‌گوید: مراسم «عرس القاسم» یا عروسی حضرت قاسم را شب هشتم محرم برگزار می‌كنیم.
ام حسین همچنین می‌گوید: در این مراسم كه یكی از خانه‌ها به صورت نذری میزبانی آن را بر عهده می‌گیرد «كله» (هجله)یی نصب می‌كنیم و هنگام مراسم زن‌ها سینی‌های خود را در تاریكی مطلق كه فقط شمع‌های سینی روشن هستند به دور «كله» می‌چرخانند و سایر زنان با سینه‌زنی و «كل زدن» آنها را همراهی می‌كنند.
این ملایه توضیح می‌دهد: برخی از زن‌ها كه باردار نمی‌شوند یا برخی دختران برای باز شدن بخت‌شان برای لحظاتی در «كله» می‌نشینند تا به مرادشان برسند. بعضی زنان هم طوری كه میزبان عزاداری متوجه نشد از آن خانه وسیله‌یی مثل فنجان یا نعلبكی را می‌برند تا اگر سال آینده به مرادشان برسند تعداد بیشتری فنجان برای خانه میزبان عزاداری هدیه بگیرند.
شبیه‌خوانی عربی
شبیه‌خوانی یكی دیگر از انواع تعزیه میان مردم عرب خوزستان است. برخی هیات‌ها از شب‌های اول محرم اقدام به برگزاری شبیه‌خوانی عربی می‌كنند كه از میان آنها می‌توان به شبیه‌خوانی منطقه «رفیش» لشكرآباد اهواز اشاره كرد. اما نخستین شبیه‌خوانی عربی در ایران در خوزستان شكل گرفت، برپایی شبیه‌خوانی در بین عرب‌های خوزستان در شهر «حر» با نام قدیمی و محلی (بیت چریم) پایه‌گذاری شد. شهر حر در شمال شرق شوش و از توابع این شهرستان است كه در حاشیه رودخانه دز و مسیر آن در 20 كیلومتری جاده اهواز- اندیمشك قرار دارد. از آنجایی كه اهالی این مردم عرب هستند، مراسم تعزیه را نیز به زبان عربی اجرا می‌كنند.
مراسم شبیه واقعه كربلا و عزاداری امام حسین در این منطقه ریشه تاریخی دارد، طبق تحقیقات محلی ابتدا این مراسم توسط شیخ فرحان، شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم از قبیله آل‌كثیر تیره بیت كریم (بیت چریم) برپا می‌شده است. عزاداری شب‌های محرم و روز عاشورا رویدادی جمعی با سابقه‌یی دیرین در شهرها و روستاهای خوزستان است؛ رویدادی كه در آن شیعیان، به یاد دهم محرم سال 61 هجری قمری و ماجرای كربلا به سوگواری می‌نشینند. مراسم سوگواری محرم معمولا به صورت خودجوش توسط مردم در سطح روستاهای خوزستان برگزار شده و از این رو جنبه‌یی اجتماعی می‌یابد. برپایی هیات‌های عزاداری، جلسات روضه‌خوانی و تعزیه از مراسم سنتی‌ای هستند كه از دیرباز نزد فرهنگ‌ها و قومیت‌های گوناگون تنوع و تداوم خود را حفظ كرده‌اند. گفته می‌شود مشاركت در آیین‌ها توسط افراد یك جامعه همبستگی و انسجام اجتماعی را در بین پیروان یك دین حفظ می‌كند و به آن دامن می‌زند.
هم‌اكنون وجود شبیه‌خوانی كه مردم خوزستان به آن «دایره» نیز می‌گویند جزو هویت‌های بسیاری از مكان و فضاهای شهری - روستایی از جمله روستای سیدمحمد تفاخ (الهدامه) شده است.
گسترش شبیه‌خوانی در خوزستان
برپایی شبیه‌خوانی رفته رفته از «بیت چریم» به روستا و شهرهای مجاور از جمله «شوش»، منطقه «صرخه»، «چنانه»، «الوان»، «عبدالخان» و... رسید. حتی در شهر شوش نیز از همین افراد برای اجرای تئاتر خیابانی در شب‌های دهه اول محرم استفاده می‌شود. همچنان شبیه‌خوانی در میدان قدیمی شهر حر و در روستای سیدمحمد تفاخ برپا می‌شود. جمعیت شركت‌كننده در این مراسم حدود 7 الی 8 هزار نفر است. این مراسم در شهر حر و روستای سیدمحمد تفاخ به صورت شبیه‌خوانی حضرت زینب(س) و امام سجاد (ع) در ظهر تاسوعا از ساعت 2 بعدازظهر تا 6 عصر و شبیه‌خوانی شهادت امام حسین(ع) و یارانش در صبح عاشورا از ساعت شش صبح شروع می‌شود و تا ساعت 3 بعداز ظهر ادامه دارد. از ویژگی‌های این فعالیت هنری - مذهبی این است كه تمام بازیگران این روستاها هیچ كدام پیشینه‌یی در كارهای هنری ندارند.
حتی كودكان كم سن و سال هم در این مراسم نقش‌های مهمی ایفا و در مقابل چشم صدها و شاید هزاران نفر نقش خود را طوری اجرا می‌كنند كه اشك را بر دیدگان تماشاگران جاری می‌كنند.
سرهنگ هلاكوپور، یكی از پیشكسوتان شبیه‌خوانی شهرستان شوش در روستای سید محمد است. وی در رابطه با تاثیر این مراسم می‌گوید: برای اجرای شبیه‌خوانی نیاز به حمایت بیشتر ارگان‌ها داریم، اگر حمایت شویم می‌توانیم از هر جای دنیا خصوصا كشورهای عربی همسایه نیز جذب توریست كنیم. به گفته وی، این كار باعث تبلیغ فرهنگ تشیع می‌شود.
در گذشته، چند شب جلوتر از روز عاشورا مردم خود را به محل برگزاری مراسم می‌رساندند تا جایی برای خود در این مراسم پیدا كنند و تا صبح روز عاشورا منتظر می‌ماندند. این مراسم از ساعت شش صبح آغاز می‌شد و تا غروب همان روز ادامه داشت. شبیه‌خوانی در شهر حر و روستای سید محمد به لحاظ وسعت محل اجرا از بزرگ‌ترین نمایش‌های خیابانی كشور نیز به حساب می‌آیند. حضور ده‌ها سواركار با اسب‌های زیبا، همچنین شترهای فراوانی كه در این نمایش‌ها استفاده می‌شوند، فضای سنتی را كه یادآور تاریخ است شكل می‌دهد.
200 ساله‌یی كه ثبت نشد
با اینكه قدمت شبیه‌خوانی در «بیت چریم» به بیش از 200 سال می‌رسد اما شبیه‌خوانی این منطقه هنوز ثبت ملی نشده است. فعالان اجتماعی می‌گویند ثبت نشدن شبیه بیت چریم نشان از عدم شناخت و تعامل لازم اداره كل میراث فرهنگی استان نسبت به سایر فرهنگ‌های استان دارد.
«عارف تفاخ» از شهروندان شهر حر در این باره می‌گوید: همه می‌دانند كه شبیه‌خوانی شهر حر دارای قدمتی طولانی است اما چرا به جای تعزیه این شهر، شبیه‌خوانی شهر شوش كه الگو گرفته از مراسم شهر حر است به ثبت رسید، سوال و گله‌مندی مردم را به دنبال داشته است؟ وی همچنین پیگیری مسوولان را خواستار می‌شود و اظهار می‌كند: پیش از این، افراد بسیاری برای احیا و راه‌اندازی شبیه‌خوانی تلاش كرده بودند. مرحوم شیخ خلف حیدر و پیش از وی، شیخ علی بن غافل با همه نقدهایی كه برخی بر آنها وارد می‌كنند اما احیا‌كننده فرهنگ حسینی هستند و روح و هویت جدیدی به شهر دادند و پیشنهاد می‌كنیم حداقل نام یكی از خیابان‌های شهر حر به اسم شیخ غافل نامگذاری شود.
مراسم عاشورا به دلیل مشاركت گسترده‌یی كه اقشار بسیار متفاوتی از مردم از گروه‌هایی با سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متفاوت در آن دارند یكی از بهترین موقعیت‌ها را برای مطالعات مردم نگارانه یعنی نزدیك شدن كامل و مشاركت بسیار نزدیك در محیط شهری با كنشگران اجتماعی و فرآیندهای كنش شهری به وجود می‌آورد كه به ندرت می‌توان در نظام‌های اجتماعی به دست آورد. برای رسیدن به موقعیت‌هایی نظیر عاشورا یا دقیق‌تر بگوییم دهه اول محرم كه یك فرآیند طولانی مدت از مشاركت گسترده و عمیق اجتماعی است، می‌توانیم بسیار در فرهنگ‌های دیگر و حتی در فرهنگ خودمان جست‌وجو كنیم.
سطح «درام اجتماعی» در این مراسم به حدی بالاست كه در زندگی روزمره جز در موقعیت‌های بسیار بحرانی و آن هم به مدتی بسیار كوتاه نمی‌توان به آن دست یافت. از این رو یكی از بخش‌های میراث فرهنگی بسیار پر ارزش ما این مراسم و تكرار سالانه آنهاست كه در طول برگزاری خود امكان مطالعات گسترده‌یی را در سطوح مختلف و فرهنگ‌های گوناگون این سرزمین كه تكثر بی‌پایانی از لحاظ فرهنگی دارد، فراهم می‌كند. خصوصا اینكه مراسم شبیه‌خوانی در بیت چریم و جریه سیدمحمد و بسیاری از نقاط خوزستان به عربی برگزار می‌شود و برای مخاطبان در دیگر استان‌ها جاذبه خاصی ایجاد می‌كند كه نیازمند معرفی هرچه بیشتر این توان فرهنگی است.
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید