گزارشی از تخریب کهن‌ترین مرکز ستاره‌شناسی / ترمیم رصدخانه مراغه طلسم شده است

1393/7/9 ۰۹:۴۸

رصدخانه مراغه که نماد قدمت علم و دانش از دوران‌های گذشته تاکنون درکشورمان است، این روزها شرایط مناسبی ندارد و برای برون رفت از این وضعیت، نیاز به توجه ویژه مسئولان و دست اندرکاران دارد.

 زینب مرادیان: رصدخانه مراغه که نماد قدمت علم و دانش از دوران‌های گذشته تاکنون درکشورمان است، این روزها شرایط مناسبی ندارد و برای برون رفت از این وضعیت، نیاز به توجه ویژه مسئولان و دست اندرکاران دارد.

هلاکوخان از سلسله ایلخانیان پس از مستقر شدن در آذربایجان شرقی، مراغه را به سبب آب و هوای خنک و مراتع خرم، پایتخت خود قرار داد و اوج شهرت و آبادانی این شهرستان هم در همین دوران بوده است.به فرمان هلاکو بود که دانشگاهی بزرگ، رصدخانه و سایر مراکز تحقیقاتی و علمی به همت دانشمند بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی و با همکاری چند دانشمند و ستاره‌شناس دیگر تأسیس شد و دانش‌پژوهانی از اطراف و اکناف عالم برای مطالعه به این شهر رو آوردند. شاید بتوان گفت که تقریباً تنها اثری که از قدیمی‌ترین پایتخت ایلخانی باقی مانده است، همین «رصدخانه مراغه» است که بیشترین شهرت آن در قدمت آن نهفته است و گفته می‌شود 2 قرن قدیمی‌تر از رصدخانه معروف «سمرقند» است.

درحال حاضر نیز این شهر با ۳۰۰ اثر ثبت شده ملی، جزو ۱۰ شهر فرهنگی برتر کشور محسوب می‌شود. گنبد غفاریه، برج مدور، گنبد کبود، معبد مهر، مقبره اوحدی مراغه‌ای،غار کبوتر، پل هلاکو، چشمه‌های معدنی مراغه و.... از جمله آثار دیدنی مراغه به شمار می‌رود که باید گفت در رأس آن‌ها رصد خانه مراغه با قدمت 800 سال قرار دارد. 

رصدخانه مراغه که با شماره 1675 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است،نه تنها کاملترین رصدخانه‌ای است که تا زمان خود ایجاد شده، بلکه نخستین رصدخانه مجهزِ قبل از کشف دوربین به شمار می‌رود، به طوری که تا 300سال بعد رصد خانه‌ای به مجهزی آن در غرب به وجود نیامده است.

تابلوهایی که راهنما ندارند!

در رأس مکان‌های دیدنی شهر مراغه نام «رصدخانه» را می‌بینیم و حتماً هرمسافری در بدو ورود به این شهر با تابلوهایی که به سمت این مکان روانه  می‌شود، مواجه خواهد شد.در طول شهر ازهرخیابان اصلی و فرعی که عبور کنید حتماً با تابلویی راهنما که شما را به سمت رصدخانه هدایت می‌کند، مواجه خواهید شد، گویی رصدخانه چون هویتی است که شهر مراغه را بدان می‌شناسند.

تابلوهای راهنما را دنبال می‌کنیم تا برسیم به بنایی که عظمت و قدمتش به هشتصد سال قبل می‌رسد؛ به نزدیکی تپه‌ای می‌رسیم که هرچند سالیان پیش خارج از شهر بوده، اما امروز دردل شهر واقع شده است. تابلوی معاونت برون مرزی صدا و سیما و ایستگاه بازرسی که در آنجا وجود دارد در بدو ورود توجه مان را به خود جلب می‌کند! پیچ تپه را می‌گیریم و با هر پیچ فرمان قله را نزدیکتر از پیچ قبلی می‌بینیم. به پیچ آخر که می‌رسیم توقف خودروها در شانه خاکی جاده، توجه مان را به خود جلب می‌کند.حفره‌هایی در دل کوه که به غار شبیه‌اند! ما هم از خودرو پیاده می‌شویم و برای آنکه پاسخی برای کنجکاوی ذهنمان بیابیم راهی دخمه‌های موجود در دل کوه می‌شویم. در این محل، نشانی از تابلو راهنما یا راهنمایی نمی‌یابیم!

یعقوب طالبی، رئیس اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی وگردشگری مراغه در پاسخ به این سؤال که این دخمه‌ها چیست؟ به خبرنگار ایران می‌گوید: موضوعیت آن خیلی مشخص نیست، اما گذشته از ارزش معماری از نظر روشن ساختن بسیاری از ویژگی‌های مذهبی - اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دوره ایلخانی بخصوص جامعه مسیحیت آن زمان، دارای اهمیت است.

به بالای تپه جایی که مکان رصدخانه است می‌رسیم، گنبدی آهنین شکل در منطقه‌ای که بیش از هر چیزی شما را به یاد بیابان می‌اندازد، خودنمایی می‌کند. مکانی فاقد هرگونه امکانات زیربنایی، بهداشتی و گردشگری! با کمی پیاده روی به رصد خانه مراغه می‌رسیم. وارد محفظه گنبدی شکل آن می‌شویم. در کمال ناباوری جز مخروبه‌ای که چون شکل هندسی اش به دور سرمان می‌چرخد چیز دیگری را رصد نمی‌کنیم! دستی بر چشمانمان می‌کشیم، شاید خطای دید باشد، اما خطای دید چقدر!؟ تا کجا! هیچ چیز بجز همان گنبد محافظ آهنین که حالا خود نیز مشمول گذشت زمان شده و آب و باد و باران از منافذش نفوذ می‌کنند، وجود ندارد. به ناچار به سمت کانکسی که با تابلوی راهنمای گردشگر خود نمایی می‌کند، می‌رویم. اما هرچه به در می‌کوبیم، جز در بسته چیزی نصیبمان نمی‌شود.  

خرابه‌ای به اسم رصدخانه 

از رصدخانه مراغه که روزی بزرگ‌ترین مرکز علمى منطقه بود، تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از بقایای سنگی آن باقی‌مانده ‌است. آری، چنین است، یادگاردوران طلایی ایران در عرصه علم و نجوم !پوشش فایبرگلاس آن فرسوده شده و برف و باران تنها سکوی بازمانده از خواجه نصیرالدین طوسی را می‌سابد و از بین می‌برد.

می گویند، ساخت رصدخانه، 15سال طول کشید، اما در سایه بی‌مهری مسئولان این بنا در مدت یک سال دیگر تخریب خواهد شد، سؤالی که این روزها در فکر ساکنان مراغه جایی برای خود بازکرده، این است که چرا هیچ کاری برای جلوگیری از تخریب این اثر بین‌المللی انجام نمی‌شود؟

در این میان هر از گاهی نیز مسئولان وقت شعارها و آرزوهایی چون «طرح ساخت موزه رصدخانه مراغه»، «تبدیل رصدخانه مراغه به پایگاه ستاره شناسی دوره اسلامی»، «رصدخانه و میراث تاریخی مراغه احیا می‌شود»، «رصدخانه مراغه، مرکز تحقیقاتی و گردشگری می‌شود» و... نیز سر دادند که افسوس از تحقق حتی یکی از آن‌ها.

نامگذاری سال 2008  به نام «رصد خانه مراغه» که از طرف یونسکوانجام شد نیز نتوانست دردهای این بنای 800 ساله را مرهم کند. چرا که دراین میان هر کدام از مدیران وقت، مشکل را به گردن مسئول قبل از خود می‌اندازند! به سراغ دکتر«فرزین حق پرست»، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری آذربایجان شرقی می‌رویم. هرچند تنها 8 ماه از قرار گرفتن وی در این مسئولیت می‌گذرد، اما مسئولانه به همه پرسش‌ها و بعضاً انتقادات ما پاسخ می‌دهد.

همسایگی دردسرساز!

فرزین حق‌پرست، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با بیان اینکه 10 سال است که برای حل مشکل رصدخانه مراغه، مکاتباتی با سازمان‌های ذیربط صورت گرفته است، می‌گوید: مشکل رصدخانه این است که دقیقاً همجوار با سایت برون‌مرزی صدا و سیما است و به همین علت اجازه هیچ گونه فعالیتی را در مکان رصدخانه به ما نمی‌دهند.

وی در گفت‌وگو با «ایران» در ادامه می‌افزاید: اخیراً طی جلساتی که به درخواست ما در معاونت فنی استانداری آذربایجان شرقی تشکیل شد، مسئولان سایت برون‌مرزی صدا و سیما به ما گفتند اگر مدیریت این استان بتواند مکانی را به مساحت 100 هکتار با چنین موقعیت سوق‌الجیشی در اختیار ما قرار دهد، سایت حاضر است که منتقل شود. این مسئول با اشاره به شرایط حساسی که در مکان رصدخانه به دلیل وجود سایت برون‌مرزی صدا و سیما حکمفرماست، تصریح می‌کند: «حتی به ما اجازه نداند که سرویس بهداشتی که در محوطه رصدخانه در حال ساخت بود را تکمیل کنیم.

توافقی برای آبادانی

حق‌پرست می‌گوید با مذاکراتی که با مسئولان سایت برون‌مرزی صدا و سیما در استانداری آذربایجان شرقی داشتیم، قرار شد تا با اطلاع آن‌ها، بتوانیم یکسری اقدام‌های اضطراری را از قبیل تعمیر حفاظ گنبدی رصدخانه که تخریب شده است انجام دهیم. اما فعلاً امکان اقدامی را که در خور شأن رصدخانه باشد، نداریم.

اعتبار معضلی همیشگی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی مشکل نبود اعتبار لازم و کافی را از دیگر مشکلات رصدخانه مراغه می‌داند و می‌افزاید: هر کاری که ما بخواهیم انجام دهیم در ابتدا حتماً باید برآورد هزینه شود تا اعتبارش تأمین شود و در بودجه آن سال گنجانده شود. سعی‌مان بر این است که ردیفی را برای مرمت و بازسازی رصدخانه مراغه، در بودجه سال 94 در نظر بگیریم البته بستگی به آن دارد که وضع اعتباری و اقتصادی بودجه کشور رو به بهبود رود.

حق‌پرست بر این نکته هم تأکید می‌کند که صرف مورد نظر گرفتن ردیف اعتباری و بودجه مهم نیست، مهم آن است که اعتبار در نظر گرفته شده تخصیص یابد چرا که در غیر این صورت، باز هم وضعیت رصدخانه مراغه، این بنای 800 ساله که روزگاری نه تنها فخر ایرانیان که مایه مباهات عالم بوده است، تغییری نخواهد کرد. وی با اشاره به استفاده از ظرفیت کمک‌های مردمی در چنین آثار ملی، خاطرنشان می‌کند همت‌ ما روی شهر مراغه به عنوان یکی از 7هسته کلیدی در صنعت تدبیر توسعه آذربایجان شرقی این است که روی این شهر به عنوان محور جنوب استان توجه و تمرکز بیشتری صورت پذیرد تا بتوانیم مراغه را به یکی از قطب‌های گردشگری استان تبدیل کنیم.

٭٭٭

 باوجود رصدخانه‌های تهران، مشهد،شیراز اما شاید این نکته گفتنش خالی از لطف نباشد که در سال‌هایی که رصدخانه مراغه در حال ویرانی بوده، شاهد شروع به کار رصدخانه‌های ملی کاشان و کرمان بودیم.

روزنامه ایران