گفت و گو با دکتر نجفقلی حبیبی درباره ابن سینا و قانون در طب ـ بخش سوم

1393/6/10 ۰۹:۱۰

منیره پنج‌تنی: آیا طب سنتی و اسلامی فقط مربوط به گیاهان دارویی است یا شاخه‌های درمانی دیگر و مواردی جز این را هم شامل می‌شود؟ بر اساس آنچه در تقسیمات پنجگانه کتاب قانون توضیح داده شد، این طب دارای مقدماتی است که مبانی علمی آن را تشکیل می‌دهد. مثل مباحث ارکان، مزاجها و اخلاط؛ و بعد شناخت داروهای ساده و داروهای ترکیبی و شناخت یک‌یک اعضای بدن و بیماریهایی که ممکن است به هر عضوی حادث شود و طرق معالجه هر یک از آن بیماریها.

منیره پنج‌تنی: آیا طب سنتی و اسلامی فقط مربوط به گیاهان دارویی است یا شاخه‌های درمانی دیگر و مواردی جز این را هم شامل می‌شود؟

بر اساس آنچه در تقسیمات پنجگانه کتاب قانون توضیح داده شد، این طب دارای مقدماتی است که مبانی علمی آن را تشکیل می‌دهد. مثل مباحث ارکان، مزاجها و اخلاط؛ و بعد شناخت داروهای ساده و داروهای ترکیبی و شناخت یک‌یک اعضای بدن و بیماریهایی که ممکن است به هر عضوی حادث شود و طرق معالجه هر یک از آن بیماریها.

یکی از ارکان مباحث قانون، موضوع «زیبایی» است و سخت مورد توجه ابن‌سینا قرار داشته است که علاوه بر تخصیص یک عنوان و بخشی از یک کتاب قانون به آن، در بخش داروهای گیاهی جایگاه ویژه‌ای برای آن حفظ کرده و از آن به «زینت» تعبیر می‌کند؛ مثلا بیماریهای مو که آن را زشت می‌کند و راه معالجه آنها و همین طور در باب سایر اعضا. بنابراین ملاحظه می‌فرمایید که این طب منحصر به داروهای گیاهی نیست.

آیا کتاب قانون لواحقی هم داشته است؟

به موجب گزارش جوزجانی، ابن‌سینا ملحقاتی برای قانون نوشته بود که در زمان حیات خودش قبل از اینکه به قانون ملحق شود، از میان رفت.

یکی از بخشهای کتاب قانون، «طب ورزشی» است و اینکه بوعلی برای گروههای مختلف سنی، ورزشهای متفاوتی را توصیه کرده است.

ابن سینا در بخش عملی طب در کتاب اول، نخست آن را به دو قسم «حفظ‌الصّحه» (نگاهداشت تندرستی) و «علم العلاج» یا معالجه بیماریها تقسیم کرده است. او برای حفظ تندرستی و سلامت، برای سه موضوع اهمیت بسیار قائل شده است: ورزش، تدبیر غذا وتدبیر خواب. در فصل اول از تعلیم دوم از فن سوم عبارت او چنین است: «معظم تدبیر حفظ الصحه هو أن یرتاض، ثمّ یدبّر الغذاء، ثم یدبّر النوم.» در واقع به نظر او رکن سلامت، رعایت درست این سه موضوع است.

ورزش یک بخش مهم در قانون دارد و ابن‌سینا با اهتمام خاص به آن پرداخته است. مسأله نخست تعریف ورزش است که گفته است: «ورزش یک حرکت ارادی است که به تنفس عمیق و پیاپی منتهی می‌شود.» این تعریف دارای چند جزء است: یک حرکت است، دو باید ارادی باشد، سه پیاپی باشد یعنی قطع نشود و متصل صورت گیرد، چهارم باید به نفس‌زدن زیاد و عمیق منتهی شود. وی البته تأکید می‌کند که مقصودش حرکات ورزشی است نه حرکاتی که انسان در طول روز برای انجام کارهای روزانه انجام می‌دهد. و در همین جا تذکر می‌دهد که هر کس موفق شود ورزش را در حد اعتدال و در وقتش انجام دهد، از هر معالجه‌ای که بیماریهای مادی اقتضا کند، بی نیاز خواهد بود.

وی در فصل دوم همین تعلیم انواع ورزشهای سبک و سنگین، یک‌نفره و دو نفره و قایقرانی و تیراندازی و بسیاری ورزشهای دیگر را توضیح می‌دهد. او نه فقط ورزشهای کلی را که برای بدن مفید و لازم است مورد توجه قرار می‌دهد، بلکه ورزشهای خاص هر عضو نیز مورد توجه اوست؛ مثلاً ورزش دست یا پا، یا صدا، یا چشم و امثال اینها.

او در فصل سوم همین تعلیم، به موضوعی بسیار مهم یعنی زمان شروع به ورزش و قطع آن پرداخته است و معتقد است باید بدن را برای ورزش آماده کرد و توضیحات بسیار مهمی در این زمینه بیان می‌کند.

در فصل چهارم این تعلیم به «مالش» (دلک که کلمه دلاکی از همین ریشه متداول است) یا به اصطلاح روزگار ما ماساژ و مسائل مختلف آن پرداخته و در فصول بعد همین تعلیم ورزشهای دیگر مثل حمام كردن، شستشوی با آب سرد و حمام آفتاب، استفاده از شن و ماسه لب دریا و امثال اینها را مد نظر قرار داده است.

بوعلی درباره داروسازی چه می‌گوید و داروهایی که وی دستور ساختش را می‌دهد، بر چه منابعی استوار است؟

ابن‌سینا در دو کتاب از پنج کتاب قانون به موضوع دارو پرداخته است: یکی در کتاب دوم که در باب داروهای ساده یا بسیط است و دیگری در آخرین کتاب که به داروهای ترکیبی اختصاص یافته است و در این بخش مکرر از آنچه خود تجربه کرده و به آن پرداخته، سخن می‌گوید.

یکی از بحثهای بسیار جالب ابن سینا که برای خواننده امروزی هم بسیار قابل توجه و جذاب است، بخش مربوط به تغذیه کتاب است. توصیه‌های او درباره تغذیه چیست و هنگامی که امر به استفاده از چیزی یا نهی از آن می‌کند، چه دلایلی می‌آورد؟

بوعلی ضمن فصل هفتم از تعلیم دوم از فن سوم کتاب اول «در باب تدبیر خوردنی و غذا» به تفصیل بحث کرده است و چون نیازمند توضیح بسیار است و این گفتگو ظرفیت آن را ندارد، از ورود به جزئیاتش خودداری می‌کنیم و به چند نکته اکتفا می‌نماییم: رودل سخت (امتلاء شدید) در هر حال کشنده است؛ زیان‌بخش‌ترین چیز، خوردن غذا روی غذایی است که هضم نشده است؛ و چیزی بدتر از رودل (تخمه) نیست. عادت و غذای هر جایی با عادت و غذای جای دیگر متفاوت است؛ در وعده غذا عادت مهم است. کسی که عادت دارد روزی یک وعده یا دو وعده غذا بخورد، باید به عادت خود توجه کند و اگر بخواهد عادتش را تغییر دهد، باید به تدریج اقدام کند.

ابن‌سینا در اینجا دستورهای متعدد و کلی برای غذا داده است که خارج از ظرفیت این گفتگوست. در فصل هشتم همین تعلیم، او به موضوع آب خوردن توجه کرده است و اینکه چه نوع، چه وقت، و چقدر باید باشد. او وقتی یک دستور بهداشتی می‌دهد، دلیل و فلسفه‌اش را هم بر اساس طب بیان می‌کند.

یکی دیگر از موضوعات بسیار قابل تأمل در کتاب قانون توجه ابن‌سینا به موضوع «بهداشت» است. او چه توصیه‌هایی درباره بهداشت دارد؟

تذکرات و نکات بهداشتی عموماً در موضوعات مختلف است که به برخی از آنها اشاره شد؛ مثلاً این نکته که بهترین نوع خواب، خواب عمیق است که در فصل نهم همان تعلیم دوم از فن سوم فرموده است و یک توصیه بهداشتی است؛ ویا در باب خواب می‌گوید افراد تندرست باید مراقب خوابشان باشند که معتدل باشد، وقت خواب را رعایت کنند، زیاد نخوابند، از زیان بیداری به دماغشان بترسند، خواب روز بد و زیانبار است و امثال اینها همه توصیه‌های بهداشتی است که البته دلیل آنها را گفته است.

ابن‌سینا چه توصیه‌هایی درباره آب و هوا دارد؟

در باب «هوا» که آن را بسیار مهم می‌شمارد، می‌گوید: «هوای خوب آن است که با بخارها و دودهای خارجی آمیخته نشده باشد، هوای باز باشد نه هوای بسته لابلای دیوارها و سقفها و درون خانه...» خلاصه، هوای خوب، صاف و پاک است و به بخار نیزارها و امثال آنها آلوده نیست. وی در جمله اول از تعلیم دوم فن دوم به تفصیل در باب هوا و باد در فصول مختلف سال، خانه‌های مسکونی در مناطق مختلف شمالی و جنوبی و کوهستانی به لحاظ هوا بحث کرده است.

در فصل 16 همان تعلیم از فن دوم در «احوال آب» بسیار سخن گفته است؛ از جمله اینکه آب، ارزش غذایی ندارد و نقش آن رقیق ساختن غذا در بدن است که به روشنی توضیح داده شده است. در باب تشخیص یا معیارهای آب که با آن خوبی یا بدی آب سنجیده می‌شود، به موضوع وزن آب اشاره کرده و گفته است: آب هر قدر سبکتر باشد، بهتر است و در همین مبحث به انواع روشهای تصفیه آب از جمله جوشاندن آن نیز اشاره کرده است. وی یکی از آبهای خوب را آب باران معرفی کرده است.

روزنامه اطلاعات