1393/5/6 ۱۰:۴۲
ستیز دائمی انسان‌ها با طبیعت شاید همان خاك كویی است كه همه نسل‌ها بر فرق سر از بهر مباهات برند. هنوز هم كه هنوز است در نظر برخی از ما تالاب همان مرداب، باتلاق، گنداب یا هرزآبی است كه تنها با اندكی غفلت ما را به كام نیستی خواهد كشید یا شاید همان لجنزاری است كه غیر از نشو و نمای حشرات و شیوع بیماری‌هایی همچون مالاریا منفعت دیگری ندارد. اما آیا نباید دستی هم برای آشتی با این عرصه نام‌آشنا اما كمتر شناخته‌شده نگه داشت؟
فرناز حیدری* – علیرضا هاشمی*: ستیز دائمی انسان‌ها با طبیعت شاید همان خاك كویی است كه همه نسل‌ها بر فرق سر از بهر مباهات برند. هنوز هم كه هنوز است در نظر برخی از ما تالاب همان مرداب، باتلاق، گنداب یا هرزآبی است كه تنها با اندكی غفلت ما را به كام نیستی خواهد كشید یا شاید همان لجنزاری است كه غیر از نشو و نمای حشرات و شیوع بیماری‌هایی همچون مالاریا منفعت دیگری ندارد. اما آیا نباید دستی هم برای آشتی با این عرصه نام‌آشنا اما كمتر شناخته‌شده نگه داشت؟ صحبت از نقش تالاب‌ها در كنترل سیلاب و توفان، تغذیه آب‌های زیرزمینی، پاكسازی مواد سمی از منابع آب زیرزمینی نظیر نیترات، حفظ میكروكلیمای محلی و ایجاد بانك ژن بی‌تردید مباحث مهمی است اما منظور از این نوشتار نیست. این مقاله تنها جستار مختصری است بر فعالیت‌های ستودنی مردمی كه خاضعانه و دلسوزانه دست در دست طبیعت گذاشتند، سختی كشیدند اما به سرمنزل مقصود رسیدند. جامعه محلی روستای قره‌داغ مهاباد ظرف چند سال گذشته موفق شده كه فصل‌های ارزشمندی را نه‌تنها در تاریخچه حیات تالاب كانی‌برازان بلكه حتی در تغییر سیستم معیشتی به ثبت برساند. تالاب كانی‌برازان واقع در استان آذربایجان‌غربی كه تحت عنوان بیست‌و‌چهارمین تالاب بین‌المللی كشور در كنوانسیون رامسر به ثبت رسیده، اینك دیگر تنها یك مكان طبیعی و فرهنگی باارزش نیست بلكه به واقع تالابی انسان‌محور است. آموزش و ترویج فرهنگ زیست‌محیطی امروز در این روستا به حدی پیشرفت كرده كه حتی برخی كارشناسانی كه در گذشته همگام طرح‌های مطالعاتی و آموزشی این مردم بودند، اكنون آنها را نه‌تنها آگاه بلكه حتی توانمند در راستای الگوسازی برای دیگر جوامع محلی می‌دانند. آنچه در ادامه می‌خوانید، روایت همزیستی مسالمت‌آمیز مردم روستای قره‌داغ با تالاب كانی‌برازان نخستین سایت پرنده‌نگری كشور است.
كانی‌برازان قلب تپنده قره‌داغ
تالاب كانی‌برازان واقع در شمال جاده مهاباد – میاندوآب یكی از مهم‌ترین تالاب‌های جنوب دریاچه ارومیه است كه آب خود را از چشمه‌ها، بارندگی و روان‌آب‌های سطحی سالانه تامین می‌كند. روستای قره‌داغ نیز در دو كیلومتری جنوب تالاب كانی‌برازان واقع است و جمعیت آن حدود 1015 نفر تخمین زده شده. شغل اكثر مردم این منطقه دامداری و كشاورزی است. قره‌داغ از نظر لغوی به معنای كوه‌سیاه یا سیاه‌كوه است و وجه تسمیه آن را باید در كوه سیاهرنگ مجاور روستا كه در زبان محلی به شاخراش موسوم است، جست‌وجو كرد. تالاب كانی‌برازان نه‌تنها یكی از پناهگاه‌های مهم حیات‌وحش در آذربایجان غربی به شمار می‌رود بلكه حتی با توجه به شرایط خاص محیطی و توده‌های نیزار، هر ساله پذیرای تعداد قابل‌توجهی از جمعیت پرندگان مهاجر آبزی و كنارآبزی نیز است. كانی‌برازان در اواخر سال 83 به عنوان منطقه شكار ممنوع و در 26 آبان سال 86 با توجه به پتانسیل‌های خاص به عنوان نخستین سایت پرنده‌نگری كشور معرفی شد. در عین حال این تالاب در اسفند سال 89 تحت عنوان پناهگاه حیات‌وحش به شبكه مناطق تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست افزوده شد. در گذشته پوشش انبوه گیاهان تالابی از جمله نی و جگن در محدوده تالاب به چشم می‌خورد اما امروز از وسعت آن تا حد قابل‌توجهی كاسته شده. تالاب نام خود را از چشمه‌یی (چشمه در زبان محلی كانی گفته می‌شود) در گوشه شرقی و قلب كوه گرفته كه در زمان‌های دورتر آبشخور دام‌های روستاییان و جمعیت قابل‌توجهی از گله‌های گراز (در زبان محلی براز) بوده و به همین مناسبت در نزد مردم محلی به چشمه گرازها یا كانی‌برازان مشهور شده. علاوه بر این تالاب با عنوان «بحر (دریای) روستای قره‌داغ» نیز خوانده می‌شده كه بعدها به واسطه زهكشی و تقسیم آن به دو بخش شمالی و جنوبی این واژه عملا كاربرد خود را از دست داده. در بخش انتهایی تالاب دو دریچه برای خروجی و حفظ ارتفاع مناسب آب تعبیه شده كه امروزه جامعه محلی از آنها برای كنترل میزان آب استفاده می‌كند.
اسرار كانی‌برازان و قره‌داغ
دهیار روستای قره‌داغ آقای سید واحد جمشیدی، پرندگان ركورد شده در تالاب را حدود 75 گونه از 11 خانواده مختلف عنوان كرده و می‌گوید: «تعدادی از این پرندگان بومی و تعدادی دیگر نیز در فصول مختلف به تالاب مهاجرت می‌كنند. البته چنانچه‌گونه‌های خشكی‌زی نیز به این معادله افزوده شوند، تعداد گونه‌ها به بیش از 180 مورد می‌رسد كه می‌تواند تاكیدی بر اهمیت تالاب باشد. تالاب كانی‌برازان تحت مدیریت سازمان حفاظت از محیط‌زیست آذربایجان غربی است اما سازمان در مدیریت خود تاكید ویژه‌یی هم بر مشاركت جامعه محلی خصوصا در اجرایی شدن هرچه بیشتر طرح‌های حفاظتی دارد. » وی می‌افزاید: «در حال حاضر ساكنان حاشیه تالاب از نظر اقتصادی بیشتر به سمتی می‌روند كه متكی بر درآمدهای ناشی از صنعت اكوتوریسم و بوم?گردی باشند كه این مساله در عین حال اهرم موثری برای حفاظت از تالاب تلقی می‌شود. تعیین حقابه تالاب، توقف شكار و تغذیه داوطلبانه پرندگان در طول فصل سرما از جمله راهكارهای موثری است كه مردم با آغوش باز پذیرای آنها شده‌اند. به عنوان مثال تنها در زمستان سال گذشته و در دمای تقریبا منفی 15 درجه، تغذیه دستی پرندگان حدود پنج یا شش بار توسط اهالی روستا انجام شد.» ایشان همچنین به حفظ و حمایت مردم محلی از لك‌لك‌ها در داخل بافت روستا اشاره كرده و یادآور می‌شود كه در حال حاضر روستای قره‌داغ پذیرای حدود 50 جفت لك‌لك است كه خوشبختانه روز به روز نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. این مورد را شاید بتوان در میان روستاهای آذربایجان غربی نوعی استثنا به حساب آورد.
طرلان شیفته پرواز در كانی‌برازان
شاید بتوان یكی از موثرترین‌ها در این روند سبز روستای قره‌داغ را گروه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری طرلان دانست. این گروه با حمایت دفتركمك‌های كوچك زیست‌محیطی سازمان ملل متحد (SGP) طی برنامه‌یی چند ساله با هدف ترویج فعالیت پرنده‌نگری به عنوان جایگزینی پایدار به‌جای درآمدهای ناپایدار و مخرب تالاب تلاش كرد در كنار برگزاری كلاس‌ها و ایجاد ارتباط با مردم محلی ضمن معرفی تالاب به عنوان یك مقصد گردشگری و خصوصا پرنده‌نگری، بسترسازی و ایجاد ظرفیت‌های لازم را در روستا به انجام رساند. مسوولان این گروه پیگیری‌های صادقانه و حضور خودجوش مردم دلسوز و فهیم روستای قره‌داغ را دلیل موفقیت این پروژه زیست‌محیطی می‌دانند. قابل ذكر است این پروژه بخشی از پروژه گسترده ترویج فرهنگ پرنده‌نگری گروه طرلان در ایران بوده كه با هدف حفاظت پایدار از تنوع‌زیستی كشورمان و با حمایت دفتر كمك‌های كوچك زیست محیطی سازمان ملل‌متحد به انجام رسیده است.
حكیمان چراغ به دست
حضور جامعه محلی قره‌داغ در مراسم‌های خاص، كلاس‌های آموزشی زیست‌محیطی و طرح‌های پاكسازی را كه توسط تشكل‌های غیردولتی محلی در خود تالاب برگزار می‌شود می‌توان از دیگر فعالیت‌های تاثیرگذار در این منطقه برشمرد. دهیار روستای قره‌داغ در این مورد می‌گوید كه در ابتدا مردم دید روشنی از این مسائل نداشتند اما بعد از برگزاری نخستین كلاس‌ها در مساجد، شورا و پس از آن استقبال تورهای گردشگری بود كه مردم كم‌كم متوجه شدند سود این برنامه‌ها مستقیم بر زندگی آنها تاثیر می‌گذارد و از اینجا به بعد مشاركت آنها هم رنگ و بوی دیگری گرفت. جالب است كه یكی از كلاس‌های آموزشی كه مردم این روستا به آن توجه خاصی نشان می‌دهند، كلاس‌های بازیافت و تفكیك در مبدا است. آقای جمشیدی می‌افزاید: «در این محدوده دو تشكل غیردولتی یا اصطلاحا NGOs با نام‌های كانون سبز گردشگری و انجمن حمایت از حیات‌وحش كانی‌برازان فعال هستند. انجمن حمایت از حیات‌وحش كانی‌برازان در ظرف یك سالی كه از تاسیس آن می‌گذرد، دامنه فعالیت‌های خود را به نحوی موثر افزایش داده چنانچه حتی میاندوآب، مهاباد و بوكان نیز در ماه‌های اخیر به دستوركار طرح‌های آموزشی این انجمن اضافه شده‌اند. » برگزاری كلاس‌های آموزشی یكی از طرح‌های موفق این انجمن است كه به زیرگروه‌های آموزش صنایع‌دستی، آموزش در مدارس، فرهنگ‌سازی در میان مردم، شناخت شكارچیان و كشاورزان محدوده تالاب با تاكید ویژه بر آگاه‌سازی قابل تفكیك است. در برهه كنونی مردم محلی با رضایت كامل حاضر شده‌اند كه از چشمه‌های روستا حقابه‌یی را هم برای تغذیه تالاب كنار بگذارند و این حقابه همان خون تازه‌یی است كه به همت این مردم هر ساله در رگ‌های كانی‌برازان تزریق می‌شود. علاوه بر این انجمن‌های محلی هرساله با آغاز فصل مهاجرت پرندگان، شكارچیان را در اماكنی همچون مساجد محلی گرد آورده و از وضعیت گونه‌های در حال انقراض همچون اردك سر‌سفید، مرمری، تنجه و عروس غاز با آنها صحبت می‌كنند. مسائلی نظیر اینكه چرا گوشت شكار گوشت خوبی نیست و چرا می‌تواند مضر باشد، از مواردی است كه این انجمن‌ها توانسته‌اند با زبان علمی اما سلیس برای شكارچیان توضیح داده و توجیه كنند. به تایید بسیاری از مطلعان محلی شناخت نسل‌های جوان با ارزش‌های تالاب باعث شده كه عملا بسیاری از خانواده‌هایی كه در گذشته به شكار اشتغال داشتند، این حرفه را كنار بگذارند و به جای آن مشاركت با دیگر اعضای جامعه محلی جهت جذب هرچه بیشتر گردشگر را ملاك قرار دهند. هدف از برگزاری این كلاس‌ها نیز دقیقا تاثیرگذاری در بلندمدت است چرا‌كه شاید شكارچیان همیشه و به راحتی قانع نشوند اما تجربه مردم قره‌داغ نشان می‌دهد كه صبر، همزبانی و داشتن منافع مشترك قطعا می‌تواند تاثیر بسزایی در موفقیت داشته باشد.
افق توسعه در سایه تاسیس شركت تعاونی خدمات گردشگری
آقای محسن معارف‌پناه یكی از اعضای انجمن حمایت از حیات‌وحش كانی‌برازان و مامور محلی مستقر در ساختمان سایت پرنده‌نگری هستند كه در سال 92 موفق به دریافت عنوان قهرمان ملی تالاب و نفر برتر اكوتوریسم آبی و حفاظت از آن شدند. ایشان كه در عین حال سمت مدیرعامل شركت تعاونی خدمات گردشگری كانی‌برازان را دارا هستند، یكی از علاقه‌مندان حیات‌وحش و بالاخص دنیای شگفت‌انگیز پرندگان هستند كه از اواخر سال 86 و پس از آشنایی با گروه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری طرلان كارهای محیط‌زیستی خود را آغاز و هرساله بر دامنه و ابعاد آن افزوده‌اند. یكی از طرح‌های موثر و پربازده كه با همت ایشان، دهیاری و جامعه محلی روستای قره‌داغ اجرا شده؛ تاسیس شركت تعاونی خدمات گردشگری در سال 89 بوده كه از طریق آن نقش مردم محلی در فعالیت‌های گردشگری عملا پررنگ‌تر و معنادارتر شد. ساماندهی تعدادی از خانه‌های روستایی جهت اسكان گردشگران، برنامه‌ریزی برای تهیه اغذیه مناسب بهداشتی و محلی، تهیه تجهیزات اولیه پرنده‌نگری از جمله دوربین‌های چشمی و تلسكوپ برای گردشگران در ساختمان مربوطه سایت، چاپ و انتشار دفترچه‌های ثبت مشاهدات پرندگان تالاب با همكاری و حمایت مالی مردم روستا و انتشار ده‌ها بروشور آموزشی و تبلیغاتی با عنوان معرفی پرندگان شاخص تالاب در بین دانشجویان و دانش‌آموزان و كلیه بازدیدكنندگان، همكاری گسترده با سازمان محیط‌زیست و میراث فرهنگی از جمله فعالیت‌های شركت تعاونی خدمات گردشگری كانی‌برازان هستند. این دوستدار محیط‌زیست از جمله برنامه‌های آتی روستا را تلاش برای تبدیل روستای قره‌داغ به یك روستای سبز زیست‌محیطی و ایجاد یك مركز اقامت گردشگری در روستا برشمرد.
همراه و همگام از خرد تا كلان
آقای معارف‌پناه خاطرنشان ساختند كه اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی مشخصا باعث تاثیرپذیری مردم شده. چنانچه از حدود بیش از 30 شكارچی مجوزدار این منطقه، حداقل 70 الی 80 درصد رغبت به شكار خصوصا در محدوده تالاب ندارند. وی افزود زمین‌های اطراف تالاب همیشه از این نظر مهم بوده كه بتوانند آب سالمی را تحویل خود تالاب بدهند و از این نظر هم بالاخص كشاورزان همراهی و همگامی لازم را داشته‌اند. لایروبی، آبرسانی و برنامه‌ریزی عدم چرا در نقاط آسیب‌پذیر تالاب از جمله مواردی هستند كه جامعه محلی نسبت به آنها از خود حساسیت نشان داده و می‌دهند. در روستا حدود هفت چشمه به نام‌های چشمه مردان و چشمه زنان است كه بخش اعظم آب آنها به شكلی وارد تالاب می‌شود. جالب است كه از دو یا سه سال پیش آگاه‌سازی به جهتی رفته كه مردم دیگر سرریز شوینده‌ها را به تالاب جایز نمی‌دانند. آقای معارف‌پناه افزود كه هر ساله با آغاز فصل بارندگی و از طریق دریچه‌های تالاب نسبت به تنظیم ارتفاع آب اقدام می‌شود تا كمترین استرس به زیستمندان وارد شود. وی در عین حال به برنامه‌های تغذیه دستی پرندگان اشاره كرد و گفت: «زمستان و یخبندان سال گذشته درست با رسیدن غاز خاكستری و برخی دیگر از پرندگان مهاجر به كانی‌برازان مصادف شد. همانند سال‌های قبل جامعه محلی بعد از اطلاع‌رسانی گسترده در سطح روستا و حتی شهر موفق شد تا با همیاری سازمان حفاظت‌محیط‌زیست، شورا، دهیاری و تشكل‌های غیردولتی NGOs برای پرندگان در چند نوبت غذای دستی فراهم كند.»
رو به سوی تالاب و نغمه‌های پرندگان
آقای معارف‌پناه نحوه برگزاری تورها را چنین تشریح كردند: «برگزاری تورهای پرنده‌نگری و گردشگری به این صورت است كه پس از هماهنگی‌های لازم و ورود گردشگران تلاش می‌شود كه سرویس‌دهی و اسكان آنها در خود روستا انجام شود چرا كه از این طریق اقتصاد محلی تاثیر می‌پذیرد. روستای قره‌داغ در حال حاضر امكاناتی نظیر محل اسكان، تهیه غذاهای محلی و راهنماهای محلی را داراست. زمان اوج برگزاری تورهای گردشگری پرنده‌نگری در تالاب كانی‌برازان نیمه‌دوم سال و تقریبا از اواخر مهر و اواسط آبان است چرا كه در این زمان گله‌های پرندگان مهاجر به تالاب می‌رسند. در این اوقات گاه تعداد تورها در ماه به دو تا سه مورد و هر گروه نیز بالغ بر 25 تا 30 نفر می‌رسد.?» معمولا برخی مسافران یا گردشگرانی كه مقصد سفرشان مهاباد و شهرهای همجوار است، ترجیح می‌دهند كه در اثنای سفر خود از تالاب نیز دیدن كنند در چنین موارد خاصی گاه آمارهای قابل‌توجهی همچون هشت هزار گردشگر در سال 92 و 15 هزار گردشگر در دو ماه اول امسال برای كل این منطقه ثبت می‌شود اما اولویت شركت تعاونی به گفته آقای معارف‌پناه، پذیرش گردشگرانی است كه در خود روستا بمانند و حضور آنها چرخ‌های اقتصادی مردم محلی را بگرداند. اكنون گردشگران می‌توانند از خانه‌های محلی كه شركت تعاونی به این منظور ساماندهی كرده، استفاده كنند. در 12 و 13 فروردین سال 93 نمایشگاهی دو‌روزه با مشاركت جمعی از تشكل‌های غیردولتی محلی برگزار شد كه تعداد بازدیدكنندگان آن به بالغ بر پنج هزار نفر رسید. علاوه بر اینها تالاب تاكنون میزبان جمعی از مهمانان و گردشگران خارجی نیز بوده كه از جمله شاخص‌ترین آنها می‌توان به حضور سفیر و سرپرست نمایندگی دفتر عمران سازمان ملل آقای بالاسوبرا مانیام مورالی، آقای‌گری لوبیس، نماینده مقیم برنامه توسعه سازمان ملل و 25 كارشناس پاكستانی و چندین مورد دیگر اشاره كرد.
كارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست - گرایش علوم محیط‌زیست
كارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست -گرایش تنوع‌زیستی و زیستگاه‌ها
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید