سکر و سیاست / «تفریحات ایرانی»

1398/2/16 ۰۸:۳۵

رودی مته که از جمله ایران ‏شناسان و صفویه‏ پژوهان شاخص است و خوانندگان فارسی‌زبان با کتاب ‏های او به‏ ویژه کتاب مهم ایران در بحران آشنا هستند در کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» به بررسی تاریخ ورود و استعمال مواد مخدر و مسکرات و محرک ‏هایی مثل چای، قهوه، توتون و تنباکو در ایران خصوصاً از عصر صفویه به بعد می‏پردازد.

سیر دگردیسی مسکرات و مخدرات در ایران جدید و نتایج اجتماعی و سیاسی آنها

بیژن مومیوند: رودی مته که از جمله ایران ‏شناسان و صفویه‏ پژوهان شاخص است و خوانندگان فارسی‌زبان با کتاب ‏های او به‏ ویژه کتاب مهم ایران در بحران آشنا هستند در کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» به بررسی تاریخ ورود و استعمال مواد مخدر و مسکرات و محرک ‏هایی مثل چای، قهوه، توتون و تنباکو در ایران خصوصاً از عصر صفویه به بعد می‏پردازد.

تفریحات ایرانیان چگونه نوشته شد

کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» را می‌‌‌‌‌‌‌توان در امتداد کتاب «تاریخ پولی ایران؛ از صفویه تا قاجاریه» دانست. در کتاب «تاریخ پولی ایران» رودی مته به همراه ویلم فلور و پاتریک کلاوسون تاریخ اقتصادی و شرایط خاص پولی در تاریخ نوین ایران را مورد بررسی قرار داده‌‌‌‌‌‌‌اند و در «تفریحات ایرانیان» مته بر تاریخ اجتماعی ایران تمرکز دارد و در آن به بررسی تاریخ ورود و استعمال مواد مخدر و مسکرات و محرک‌‌‌‌‌‌‌هایی مثل چای، قهوه، توتون و تنباکو از عصر صفویه تا قاجاریه می‌‌‌‌‌‌‌پردازد.

رودی مته در مقدمه کتاب می‌‌‌‌‌‌‌گوید اولین رویارویی‌‌‌‌‌‌‌اش با مواد مخدر و مسکرات در محیط ایرانی به سال ۱۳۵۵ بازمی‌‌‌‌‌‌‌گردد که در ایران دانشجو بود و مهمانی‌‌‌‌‌‌‌های شبانه با افیون و چای، بخشی از سفرهایش همراه دوستانش به جنگل‌‌‌‌‌‌‌های گیلان را دربرمی‌‌‌‌‌‌‌گرفت. در ادامه عنوان می‌‌‌‌‌‌‌کند که علاقه‌‌‌‌‌‌‌اش به این موضوع در ایامی که به‌‌‌‌‌‌‌عنوان دستیار تحقیقاتی نیکی کدی در دانشگاه کالیفرنیای لس‌‌‌‌‌‌‌آنجلس کار می‌‌‌‌‌‌‌کرد، دوباره احیا شد و جنبه‌‌‌‌‌‌‌ای عقلانی و فکری به خود گرفت. در سال ۱۹۹۰ نیکی کدی برای شرکت در میزگردی یک‌‌‌‌‌‌‌روزه درباره مواد مخدر و آرام‌‌‌‌‌‌‌بخش در تاریخ جهان که از سوی روی پورتر در موسسه پزشکی ولکام سازماندهی شده بود، به لندن دعوت می‌‌‌‌‌‌‌شود. کدی از مته می‌‌‌‌‌‌‌خواهد تا کارهای مقدماتی برای مقاله‌‌‌‌‌‌‌ای درباره مشابهت‌‌‌‌‌‌‌های گسترش و پذیرش محرک‌‌‌‌‌‌‌هایی چون قهوه، چای و کاکائو در اوایل عصر جدید را از دیدگاهی تطبیقی انجام دهد. وقتی مقاله آماده می‌‌‌‌‌‌‌شود، کدی به مته پیشنهاد می‌‌‌‌‌‌‌دهد به لندن برود و مقاله را به‌‌‌‌‌‌‌عنوان نوشته خودش ارائه دهد. بعد از انتشار آن مقاله، تداوم علاقه و توجه مته به این موضوع باعث می‌‌‌‌‌‌‌شود مقاله‌‌‌‌‌‌‌های دیگری در ارتباط با جنبه‌‌‌‌‌‌‌هایی از ورود و پذیرفته شدن قهوه و چای در تاریخ ایران بنویسد و نهایتاً به فکر افتاد اطلاعات و یافته‌‌‌‌‌‌‌هایی را که گردآوری کرده بود گسترش دهد و به‌‌‌‌‌‌‌صورت یک کتاب عرضه کند که ماحصل آن کتاب «تفریحات ایرانیان» می‌‌‌‌‌‌‌شود.

از چالدران تا قحطی بزرگ زیر سایه مسکرات و مخدرات

از دوران باستان تا دوران معاصر، مسکرات و مخدرات به شیوه‌‌‌‌‌‌‌های مختلفی، از عادی گرفته تا شگفت‌‌‌‌‌‌‌انگیز و عجیب، بر حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران تأثیر گذاشته است. شراب که شاید خاستگاهش ایران بوده، نوشیدنی برگزیده نخبگان ایرانی در دوران پیشامدرن بود و به اعتقاد مته مصرف آن پس از ورود اسلام به ایران هم کاهش چندانی نداشت: «مصرف الکل نه‌تنها امری شخصی و خصوصی نمانده بلکه در مواردی قدرت و توان نظامی و کیفیت رهبری سیاسی را از بین برده است. شکست شراب‌‌‌‌‌‌‌آلوده‌‌‌‌‌‌‌ای که شاه اسماعیل در مقابل ترک‌‌‌‌‌‌‌های عثمانی در چالدران در سال ۹۲۰/ ۱۵۱۴ تحمل کرد، این مورد را به‌‌‌‌‌‌‌روشنی اثبات می‌‌‌‌‌‌‌کند؛ درست مثل کوتاه شدن عمر چند نفر از فرمانرویان صفوی بر اثر اعتیاد به الکل و افراط در باده‌‌‌‌‌‌‌گساری.»

به اعتقاد مته همین وضعیت در مورد تریاک هم صدق می‌‌‌‌‌‌‌کند که از دوران ساسانیان به بعد جزئی از چشم‌‌‌‌‌‌‌انداز ایرانی بوده و حداقل از عصر صفویه به بعد، مخدر محبوب و رایجی در ایران بوده است: «اگرچه مصرف روزانه مردم معمولاً کمتر از آن بود که مانع از انجام کارهای روزمره‌‌‌‌‌‌‌شان شود، باز هم افراط و سوءمصرف رخ می‌‌‌‌‌‌‌داد و درست مثل شراب، زیاده‌‌‌‌‌‌‌روی در مصرف افیون در میان نخبگان حکومت‌‌‌‌‌‌‌گر در مواقعی به بهای نقض حکمرانی صحیح تمام می‌‌‌‌‌‌‌شد. از همه چشمگیرتر، توسعه کشت تریاک عاملی بود که سهم قابل توجهی در قحطی وحشتناک سال‌‌‌‌‌‌‌های ۸۹ ـ ۱۲۸۶/ ۷۲ ـ ۱۸۶۹ داشت که یک‌دهم جمعیت ایران را نابود کرد. مته در ادامه نقش تنباکو در معادلات سیاسی و قدرت در ایران اشاره می‌‌‌‌‌‌‌کند و می‌‌‌‌‌‌‌نویسد: «تنباکو که تقریباً از همان ابتدای ورودش به کشور در قرن دهم/ شانزدهم بسیار محبوب و رایج شد، سیصد سال بعد هسته اصلی قیامی شد که انقلاب مشروطه را به راه انداخت که مسلماً پردامنه‌‌‌‌‌‌‌ترین انقلاب در تاریخ ایران تا به امروز است.» البته مته در این نتیجه‌‌‌‌‌‌‌گیری و ارتباط برقرار کردن بین نهضت تنباکو و مشروطه دچار خطا شده، چراکه نهضت تنباکو در سال ۱۳۰۹ قمری اتفاق افتاد و جنبش مشروطه در ۱۳۲۴ قمری و ربط مستقیمی بین آنها وجود ندارد. آن‌‌‌‌‌‌‌چه که باعث روشن شدن شعله مشروطیت شد گرانی قند در بازار تهران و به چوب بسته شدن تعدادی از بازاریان توسط علاءالدوله بود.

رودی مته علت اصلی کمبود تحقیقات درباره مسکرات و مخدرات در ایران را حاکمیت سنت آرمان‌‌‌‌‌‌‌گرا (ایده‌‌‌‌‌‌‌آلیست) در بین مورخان و تاریخ‌‌‌‌‌‌‌نگاران ایرانی می‌‌‌‌‌‌‌داند: «نیروی جاذبه فرهنگ که تمایل داشته حقیقت و تعالی را از واقعیت خارجی ملموس باارزش‌‌‌‌‌‌‌تر و معتبرتر بداند، باعث شده ایران‌پژوهان،چه ایرانی و چه خارجی، تحقیق در فعالیت‌‌‌‌‌‌‌های متعالی‌‌‌‌‌‌‌تر و روحانی‌‌‌‌‌‌‌تر حیات بشری را بر علاقه‌‌‌‌‌‌‌شان به ابعاد مادی زندگی از جمله موضوع تولید و مصرف ترجیح دهند. غنای سنت فرهنگی ایران و فقر نسبی اسناد اجتماعی ـ اقتصادی برای هر دوره‌‌‌‌‌‌‌ای تا قبل از عصر جدید را هم به آن اضافه کنید، کم‌‌‌‌‌‌‌کم می‌‌‌‌‌‌‌توان فهمید که چرا محققان تأثیرات سکرآور مواد مخدر و الکل را بیشتر همچون استعاره‌‌‌‌‌‌‌ای شاعرانه نگریسته‌‌‌‌‌‌‌اند.» مته البته اذعان دارد و آگاه است که نقطه مقابل این نگاه آرمانی و ایده‌‌‌‌‌‌‌آلیستی، نگاه شرق‌‌‌‌‌‌‌شناسانه کلاسیک است که شرق را سرزمین فرمان‌‌‌‌‌‌‌روایان بوالهوس و جوامعی ایستا ترسیم می‌‌‌‌‌‌‌کند و در نهایت معتقد است اگر ناظر خارجی استنباط‌‌‌‌‌‌‌ها و مشاهدات خود را بدون لحنی تحقیرآمیز یا موعظه‌‌‌‌‌‌‌گر ثبت کند، یعنی کاری که مسافران به ایران تا قبل از قرن نوزدهم اغلب انجام می‌‌‌‌‌‌‌دادند؛ روایت و گزارش‌‌‌‌‌‌‌شان می‌‌‌‌‌‌‌تواند سهمی از یک روایت دقیق داشته باشد: «بسیاری از مفسران خارجی نه‌تنها تصویری ترسناک و تیره از جامعه‌‌‌‌‌‌‌ای که با مصرف افراطی مواد مخدر از هم‌‌‌‌‌‌‌پاشیده است ترسیم نکرده‌‌‌‌‌‌‌اند، بلکه به‌‌‌‌‌‌‌خاطر مشاهدات بی‌‌‌‌‌‌‌طرفانه و بینش اندیشمندانه از زندگی روزمره که در گزارش‌‌‌‌‌‌‌ها و سفرنامه‌‌‌‌‌‌‌های‌‌‌‌‌‌‌شان عرضه کرده‌‌‌‌‌‌‌اند، شهرت دارند. کسانی که مدتی طولانی در ایران صفوی اقامت داشتند مثل دومانس و شاردن، و ناظران دقیق و تیزبین زندگی در عصر قاجار مثل بولاک و ویلز، زیرکی و فراست را با احساس تقدیر و همدردی با آن کشور و آداب و رسومش درهم آمیختند.»

از الگوی مصرف مواد سنتی تا ورود محرک‌‌‌‌‌‌‌های جدید

به اعتقاد مته همه مدارک و شواهد حکایت از آن دارد که مواد مخدر و محرک‌‌‌‌‌‌‌ها در ایران ماقبل و اوایل عصر جدید، خصوصاً در مناطق شهری به‌‌‌‌‌‌‌راحتی در دست بود. اگرچه مصرف الکل در اسلام منع شده بود، اما شراب که با مجموعه‌‌‌‌‌‌‌ای از آدابِ قبل از اسلام و تأثیرات خارجی انتقال یافته بود، جزء لاینفکی از زندگی درباری به‌‌‌‌‌‌‌شمار می‌‌‌‌‌‌‌رفت و طبقه ممتاز و نخبگان و حتی بعضی علما (صوفیان) هم آن را مصرف می‌‌‌‌‌‌‌کردند. تریاک حتی رایج‌‌‌‌‌‌‌تر بود و برعکس شراب که فقط اغنیاء می‌‌‌‌‌‌‌نوشیدند، تریاک را هم ثروتمندان و هم فقرا مصرف می‌‌‌‌‌‌‌کردند و کاملاً با زندگی روزمره درآمیخته بود. مقدار مصرف نسبتاً معتدل مصرف‌‌‌‌‌‌‌کنندگان عادی و اینکه چندان مایه رسوایی اخلاقی نبود، باعث می‌‌‌‌‌‌‌شد ناظران معاصر توجه زیادی به آن نداشته باشند که نشان می‌‌‌‌‌‌‌دهد مشکل اجتماعی بسیار کمتری از مثلاً مشروبات الکلی قوی در بخش‌‌‌‌‌‌‌هایی از اروپایِ اوایل عصر جدید ایجاد می‌‌‌‌‌‌‌کرد.

در قرن دهم/ شانزدهم مواد محرک جدیدی به مواد قدیم اضافه شد که تأثیر جسمی چندان شدیدی نداشتند، اما اهمیت اجتماعی و پیامدهای‌‌‌‌‌‌‌شان چنین نبود. به اعتقاد رودی مته ورود و گسترش سریع قهوه و دخانیات نشان می‌‌‌‌‌‌‌دهد که ایران در عصر صفوی، نه‌تنها همراه و مشغول با هویت شیعی نویافته‌‌‌‌‌‌‌اش به انزوا رو نیاورده بود، بلکه به شیوه‌‌‌‌‌‌‌هایی بی‌‌‌‌‌‌‌سابقه، با شور و هیجان و شتاب فزاینده‌‌‌‌‌‌‌ای با جهان تعامل داشت. ادغام کشور در عرصه جهانی تجارت و الگوهای مصرف جزء لاینفک این تحول بود. سرعت و اشتیاقی که ایرانیان در پذیرش دخانیات از خود نشان دادند، خلاقیت آنها در تبدیل قلیان به ابزاری بسیار کارآمد و از لحاظ ذوقی بسیار دلپذیر و آدابی که برای صرف آن ابداع کردند، همگی نمایان‌‌‌‌‌‌‌گر جامعه‌‌‌‌‌‌‌ای بسیار بافرهنگ است که پذیرای مواد مصرفی جدید بود و آمادگی داشت که آنها را با الگوهای موجود و سلوک اجتماعی تطبیق دهد، اما درعین‌‌‌‌‌‌‌حال قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها محلی برای بطالت و بی‌‌‌‌‌‌‌مسئولیتی مردان قلمداد می‌‌‌‌‌‌‌شدند و ماندگاری چنین تصوری در این واقعیت انعکاس یافته بود که اسم یکی از قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌های اصلی تهران در عصر قاجار ـ قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه قنبر ـ در عرف عام به معنای محل تجمع افراد تن‌‌‌‌‌‌‌پروری به کار می‌‌‌‌‌‌‌رفت که به درد هیچ کاری نمی‌‌‌‌‌‌‌خوردند.

حاکمیت چای و سیاست در قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه

رواج و محبوبیت چای در میان ایرانیان از دیگر موضوعاتی است که رودی مته در کتاب خود به آن پرداخته است. اگرچه منابع مختلفی نشان می‌‌‌‌‌‌‌دهد که ایران خیلی وقت پیش و از حوالی ۱۲۵۶/ ۱۸۴۰ به‌‌‌‌‌‌‌کشوری عمدتاً چای‌‌‌‌‌‌‌نوش تبدیل شده بود، روشن است که محبوبیت و رواج چای در میان عامه مردم نه یک تحول ناگهانی بلکه یک دگرگونی تدریجی و درازمدت بود. مته در فصل نهم کتابش به سرنوشت قهوه و چای از اوایل قرن یازدهم/ هجدهم تا پیروزی چای در اواخر قرن دوازدهم/ نوزدهم می‌‌‌‌‌‌‌پردازد و در فصل دهم پدیده‌‌‌‌‌‌‌هایی را بررسی می‌‌‌‌‌‌‌کند که با پیشرفت چای همراه بود. در دهه ۱۸۸۰، قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها بار دیگر به منظره‌‌‌‌‌‌‌ای رایج و عمومی در شهرها و حتی روستاهای ایران تبدیل شده بود که به‌جای قهوه با چای از مشتریان پذیرایی می‌‌‌‌‌‌‌کردند. لذت مصرف چای در محیطی گرم و صمیمی با سرگرمی‌‌‌‌‌‌‌هایی در قالب نواخته شدن موسیقی توسط نوازندگان دوره‌‌‌‌‌‌‌گرد، رقص و نقل اشعار و داستان‌‌‌‌‌‌‌های اساطیری و حماسی همراه بود. در جریان انقلاب مشروطه، قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها به محل گردهمایی برای شنیدن اخبار سیاسی هم تبدیل شد.

ادوارد براون اشاره کرده که در بسیاری از قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها «کتاب‌‌‌‌‌‌‌خوانان حرفه‌‌‌‌‌‌‌ای بودند که به جای نقل داستان‌‌‌‌‌‌‌های اساطیری از شاهنامه، اکنون مشتریان‌‌‌‌‌‌‌شان را با اخبار سیاسی سرگرم می‌‌‌‌‌‌‌کردند.» نقاشی‌‌‌‌‌‌‌هایی هم که به‌‌‌‌‌‌‌طور سنتی دیوارهای قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها را تزئین می‌‌‌‌‌‌‌کرد در حوالی انقلاب مشروطه ماهیت‌‌‌‌‌‌‌شان عوض شد. در جایی که قبلاً تابلوهایی از شاهنامه برای خوشایند شاهان طراحی شده، اکنون صحنه‌‌‌‌‌‌‌هایی از نبرد حماسی ایرانیان برای خوشایند مردم عادی زینت‌‌‌‌‌‌‌بخش دیوارهای قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌ها شده بود. اف. ال. بیرد در کتاب «ایران مدرن و پایتخت آن» محیط قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه در اواخر عصر قاجار را این‌‌‌‌‌‌‌گونه توصیف می‌‌‌‌‌‌‌کند: «چای‌‌‌‌‌‌‌خانه یک باشگاه سیاسی و اجتماعی مردمی (دموکراتیک) ایرانی است؛ محلی بسیار جالب که ما در آمریکا چیزی مشابه آن را نداریم. چای‌‌‌‌‌‌‌خانه همه‌جا هست؛ در شهر، در روستا و حتی در کنار مسیرهای کاروان‌‌‌‌‌‌‌رو در بیابان. در اینجا یک کاسبکار کلافه یا مسافر خسته می‌‌‌‌‌‌‌تواند با نوشیدن یک فنجان چای، کشیدن سیگار یا قلیانی با آرامش و فراغ خاطر و کمی گفت‌‌‌‌‌‌‌وگو درباره اخبار روز و شایعات با افراد هم‌‌‌‌‌‌‌سنخ و هم‌‌‌‌‌‌‌فکرش، جان تازه بگیرد و خستگی درکند.»

رودی مته معتقد است قهوه‌‌‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌‌‌های جدید و چای که با آن در پیوند بود، منادی عصر نو به شمار می‌‌‌‌‌‌‌رفت: «چای رایحه‌‌‌‌‌‌‌ای از فرهیختگی و ظرافت داشت و از تجدد خبر می‌‌‌‌‌‌‌داد. دربار قاجار در معرفی و رواج چای نقش داشت. چای که گران‌‌‌‌‌‌‌قیمت بود در ابتدا عمدتاً نوشیدنی طبقه ممتاز و نخبگان محسوب می‌‌‌‌‌‌‌شد.» اما در اوایل قرن بیستم چای به نوشیدنی توده‌‌‌‌‌‌‌های مردم و عبارتی نوشیدنی ملی ایرانیان تبدیل شد به‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌ای که دیپلمات بلژیکی بریکتو تأکید دارد: «ایرانی حاضر است از گوشت و کته که غذای مورد علاقه‌‌‌‌‌‌‌اش است صرف‌‌‌‌‌‌‌نظر کند، اما حاضر نیست از چای شیرین غلیظش چشم‌‌‌‌‌‌‌پوشی کند.»

منبع: سازندگی