قتل‌عامی به وسعت یک مذهب

1397/2/3 ۱۰:۵۸

در سال 1294 شمسی در خلال جنگ جهانی اول و با فرصتی که جنگ فراهم آورده بود، امپراتوری عثمانی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده در شب 24 آوریل صدها تن از رهبران سیاسی و روشنفکران ارمنی را دستگیر و به قتل رساند.

علیرضا صدقی: در سال 1294 شمسی در خلال جنگ جهانی اول و با فرصتی که جنگ فراهم آورده بود، امپراتوری عثمانی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده در شب 24 آوریل صدها تن از رهبران سیاسی و روشنفکران ارمنی را دستگیر و به قتل رساند.

بنابر برخی اقوال تاریخی، پس از آن در فاصله سال‌های 1915 تا 1923 میلادی (برابر با 1294 تا 1302 شمسی) بیش از 1.5 میلیون ارمنی ساکن ارمنستان غربی بر پایه طرح و برنامه‌ریزی منسجم سردمداران امپراتوری عثمانی و در اجرای سیاست‌ نژادپرستانه حزب حاکم در آن زمان به نام اتحاد و ترقی، ملقب به ترک‌های جوان به قتل رسیدند.

صدها هزار ارمنی با برنامه‌ریزی قبلی به بی‌رحمانه‌ترین شکل کشته یا تبعید شدند و باید گفت ارمنیان ارمنستان غربی در داخل سرزمین اجدادی خود قربانی اولین نسل‌کشی قرن بیستم هستند که به فجیع‌ترین شکل ممکن به‌وقوع پیوست.

قتل‌عام، قرار دادن در معرض اوضاع زندگی نامناسب، تقسیم اطفال ارمنی بین گروه‌های دیگر، کوچ اجباری و مهاجرتی که منتهی به زوال قوای جسمی کلی و جزئی آنان شد از جمله اتفاقاتی بود که برای ارمنیان در این زمان افتاد. نسل‌کشی یک و نیم میلیون ارمنی در راستای تحقق اهداف ملی‌گرایانه پان ترکیستی همچنان از سوی دولت‌های متوالی ترکیه انکار می‌شود اما ارامنه جهان که همواره متاثر از تاثیرات و پیامدهای این فاجعه بود‌ه‌اند، تمامی تلاش خود را وقف اثبات واقعیت تاریخی نسل‌کشی ارامنه و جلوگیری از تحریف تاریخ توسط دولت‌های متوالی ترکیه کرده‌ و خواسته ارامنه همواره احقاق حقوق حقه خود و اجرای عدالت بوده و است.

باید بر این نکته تاکید کرد که در پی بی‌کیفر ماندن نسل‌کشی ارامنه زنجیره کشتارهای جمعی در سرتاسر دنیا استمرار یافت که از نمونه‌های آن می‌توان به قتل‌عام در تیمور شرقی در سال 1978، قتل‌عام کردها در سال 1988، قتل‌عام در کامبوج در اواخر دهه1970، نسل‌کشی در رواندا در اواسط دهه1990 اشاره کرد. طی این سالیان میلیون‌ها کودک، زن و مرد قربانی فجایع و ددمنشی‌های غیرقابل تصوری شده‌اند که وجدان بشریت از آن به شدت یکه خورده است، میلیون‌ها انسان بی‌گناه در سرتاسر دنیا قربانی جنایت فجیع نسل‌کشی شده‌اند که اثرات و عواقب جبران‌ناپذیر آن در نسل‌های بعدی نیز در ابعاد مختلف روان‌شناختی، اجتماعی، فرهنگی و غیره ظاهر می‌شود بنابراین باید گفت این اثرات مخرب همواره زندگی میلیون‌ها انسان را نسل اندر نسل به مخاطره انداخته است. برای روشن شدن ابعاد این فاجعه لازم است مشخص شود پادشاهان امپراتوری عثمانی که همواره به دنبال سیاست پان‌ترکیسم بودند و رویای تشکیل یک حکومت بزرگ ترک را از غرب آناتولی تا ترکستان چین در سر می‌پروراندند، ارمنیان را همچون سدی در راه پیوستن ترک‌های عثمانی به ترک زبانان قفقاز و ترکان آن سوی دریای خزر می‌پنداشتند. هنگامی که در تابستان 1914 میلادی آتش جنگ جهانی اول شعله‌ور و توجه اروپاییان به رویدادهای جنگ معطوف شد، دولت وقت ترکیه فرصتی مناسب یافت تا مسئله ارمنیان را برای همیشه حل کند اما لازم به یادآوری است که در آن زمان ترکان جوان تحت نام کمیته اتحاد و ترقی زمام امور را در دست داشتند. سه تن از رهبران اصلی این حزب به نام‌های محمد طلعت پاشا وزیر اعظم وقت عثمانی، اسماعیل انور پاشا وزیر جنگ و احمد جمال پاشا وزیر دریاداری که در راس امور قرار گرفتند از اندیشه‌های پان ترکیستی و نژاد‌پرستانه استفاده می‌کردند و انهدام کامل نژاد ارمنی به‌دست این کمیته و به ویژه سه شخص فوق به شکلی دقیق و محرمانه برنامه‌ریزی شد. آنان برای اجرای سیاست‌های غیرانسانی خود ابتدا مردان بین 15 تا 50 ساله را به بهانه اعزام به جبهه‌های نبرد به ارتش فراخواندند و همچنین دستور صادر شد که هرکس اسلحه دارد، باید آن را به ارتش تحویل دهد و هر آنچه ممکن است در خلال جنگ مورد نیاز ارتش واقع شود، نظیر لباس، قاطر، غذا و غیره نیز ضبط خواهد شد.

اما جالب اینجاست که دولت تنها اموال ارمنیان را به نفع ارتش ضبط می‌کرد و ماموران جمع آوری اموال هنگامی که به خانه‌های ارمنیان وارد می‌شدند، همه چیز را اعم از اینکه مورد نیاز ارتش باشد یا نه، نظیر لباس‌های زنانه، اشیای زینتی و غیره جمع‌آوری می‌کردند و با خود می‌بردند. سرانجام در روز 24 آوریل 1915 میلادی به دستور دولت عثمانی حدود 300 تن از رهبران،‌ روحانیون،‌ اندیشمندان،‌ نویسندگان و سیاستمداران ارمنی دستگیر و پس از انتقال به کشتارگاه همگی به طرز فجیعی سلاخی شدند و این سرآغاز قتل‌عام بود چراکه در همان روز حدود پنج هزار تن از ارمنیان استانبول نیز در کوچه‌ها و منازلشان به قتل رسیدند.

از فردای 24 آوریل سربازان عثمانی به شهرها و روستاهای ارمنی‌نشین رفتند و آنها را به این بهانه که در منطقه جنگی قرار دارند و باید به مکان‌های امن منتقل شوند از خانه‌های شان بیرون کشیدند اما آنان گروه‌های ارمنیان را که بیشتر شامل زنان،‌ کودکان و سالخوردگان بودند به صورت کاروان‌هایی به طرف تبعیدگاه روانه‌ می‌ساختند و این تبعیدگاه صحرای مرکزی سوریه واقع در منطقه دیرالزور در نزدیکی حلب بود.

جهان که در آن زمان دستخوش جنگ جهانی اول بود، ظاهرا از وقایع و عمق فجایعی که در ترکیه در حال وقوع بود بی‌اطلاع بود. طرح نژادکشی و قتل عام ارمنیان تا آنجا که ممکن بود مخفیانه و از روی برنامه اجرا شد.

بخشی از ارمنیانی که امروزه در سرتاسر جهان پراکنده شده‌اند، ‌از فرزندان یا نوادگان همین نسل هستند و هنوز هم شماری از بازماندگان آن جنایات در بین ما زندگی می‌کنند. ارمنیانی که موفق به فرار از این قتل عام شدند به کشورهایی مانند سوریه، لبنان،‌ روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی روی آوردند. شماری نیز به ایران پناه بردند و زندگی جدیدی را آغاز کردند.

امروزه دولت ترکیه نژادکشی ارمنیان را تکذیب و ادعا می‌کند که ارمنیان تنها از منطقه جنگی شرقی منتقل شده‌اند و درخصوص کشته‌شدگان با ناچیز خواندن شمار قربانیان،‌ مدعی است که آنها در طی جنگ و درگیری‌های قومی کشته‌ شده‌اند. برابر اسناد و مدارک تاریخی، پیش از آغاز جنگ جهانی اول (1914 میلادی) حدود 2.5 میلیون ارمنی در قلمرو امپراتوری عثمانی در شرایطی اسفناک زندگی می‌کردند.

روزی نبود که در هر شهر و آبادی ارمنی‌نشین چند نفری به دست ترک‌ها کشته نشوند؛ حتی کردها که قبایلی چادر‌نشین بودند هر از گاهی از کوه پایین می‌آمدند و پس از قتل و غارت روستاهای ارمنی‌نشین بار دیگر به کوه‌ها باز می‌گشتند.

هنوز کشتارهای جمعی آغاز نشده بود اما کشتارهای پراکنده و پی‌درپی ارمنیان ترس و وحشتی را در دل‌ها به وجود آورده بود. دولت‌های اروپایی بارها به سلطان ترک تذکر داده بودند، تذکراتی که هیچ‌گاه از حد حرف تجاوز نمی‌کرد و سلطان ترک نیز هر بار قول اصلاحات می‌داد ولی زمان اصلاحاتی که از 40 سال پیش وعده داد شده بود هیچ‌گاه فرا نمی‌رسید.

کشتارهای محدود و پراکنده ارمنیان سرانجام در 1894 میلادی ابعاد وسیعی یافت و شکل قطعی و کامل یک کشتار دسته جمعی را به خود گرفت و در سرتاسر آناتولی گسترش یافت.

شمار قربانیان ناگهان به مرز بی‌سابقه‌ای رسید و قتل‌عام ارمنیان عمومیت یافت و به سرعت از منطقه‌ای به منطقه‌ دیگر سرایت کرد. در پی مداخله‌ قدرت‌های اروپایی برای پایان دادن به کشتار ارمنیان، سلطان ترک با حیله‌گری خاص خود اجرای طرحی اصلاحی را به اطلاع دول اروپایی رساند اما کشتارها نه تنها پایان نیافت بلکه شدت و سرعت بیشتری گرفت. قتل عام ارمنیان طی سال‌های 1894-1896 میلادی ساکنان ارمنی آناتولی (قسمت‌های شرقی ترکیه)، ترابوزان، ارزنجان، بیتلیس، وان، ماراش، اورفا، بابیورت، ساسون، دیاربکر، موش، ارزروم، آدانا و ... را یکی پس از دیگری به کام مرگ فرستاد. در این دوره حدود 300 هزار ارمنی به طرز فجیعی سلاخی شدند؛ از جمله جنایت‌های عثمانی‌ها در این مقطع می‌توان 28 دسامبر 1895 میلادی در اورفا را نام برد.در این واقعه بیش از 2500 زن، مرد و کودک ارمنی که از ترس جان خود به داخل کلیسا پناه برده بودند با به آتش کشیدن کلیسا به دست ماموران دولت عثمانی زنده زنده سوزانده شدند. احزاب و گروه‌های گوناگون ارمنی که از سیاست‌های خشن و کشتارهای سلطان عبدالحمید به تنگ آمده بودند به کمک گروه‌های انقلابی ترک، معروف به ترک‌های جوان، شتافتند.

ترکان جوان که کمیته‌ای به نام کمیته اتحاد و ترقی تشکیل داده بودند و علیه سلطان عبدالحمید مبارزه می‌کردند سرانجام در 1908 میلادی طی کودتایی سلطان را به پذیرش مشروطیت و تشکیل مجلس ملی وا داشتند و خود راسا زمام امور را در دست گرفتند. یک سال بعد (1909میلادی) سلطان دست به ضد کودتایی زد و مدتی نیز موفق شد تا بر اوضاع مسلط شود اما بار دیگر ترک‌های جوان زمام امور را دست گرفتند و این بار سلطان عبدالحمید برای همیشه از سلطنت خلع شد.

زمانی که ارمنیان می‌پنداشتند با برکناری سلطان عبدالحمید همه بدبختی‌ها و دوران ترس و وحشت به پایان رسیده ناگهان یک بار دیگر در 1909 میلادی سیمای خشونت بر آنان ظاهر شد.

این بار صحنه کشتار شهر آدانا بود که قریب به 30 هزار تن از ارمنیان آن قربانی شدند. شیوه کشتار و جنایت کاملا شبیه به موارد قبلی بود؛ تیراندازی، تجاوز به زنان ارمنی، همکاری نیروهای منظم ارتش با جنایتکاران و غارتگران در کشتار و در پایان باز هم هیچ کس به جرم آدم‌کشی، غارت و آتش‌سوزی محاکمه و مجازات نشد.

این کشتار بازتاب گسترده‌ای در اروپا داشت و لطمه شدیدی به حیثیت سلطان وارد آورد و القابی مانند سلطان سرخ، هیولای ایلدیز و ... به او داده شد؛ سیاستمداران و روشنفکران اروپا نیز کشتار ارمنیان عثمانی را به شدت محکوم کردند.

قتل‌عام یونانیان و آشوریان از دیگر اتهاماتی است که به امپراتوری عثمانی وارد است. قتل‌عام یونانیان کشتار همه‌جانبه‌ای از جمعیت یونانی باقی‌مانده در امپراتوری عثمانی بود که در آن زمان بیشتر در شمال آناتولی ساکن بودند و این جنایت در طول جنگ جهانی اول (1914-1923 میلادی) به دست دولتمردان عثمانی انجام شد.

دولت ترکیه امروزه نسل‌کشی ارامنه را منکر می‌شود اما از مدت‌ها پیش کشورها و سازمان‌های بین‌المللی متعددی در دنیا به گونه‌های متفاوت حمایت و همدردی خود را از بازماندگان قربانیان نسل‌کشی ارامنه نشان داده‌اند و یا رسما از طریق پارلمان‌ها وقوه مقننه کشورشان نسل‌کشی ارامنه را به رسمیت شناخته‌اند.

کشورهایی که تاکنون نسل‌کشی ارامنه را به رسمیت شناخته‌اند، عبارتند از:

آرژانتین، آلمان، استرالیا، اروگوئه، اسلواکی، اسپانیا، ایالات متحده آمریکا(کمیته روابط خارجی کنگره)، انگلیس(پارلمان های منطقه‌ای)، بلژیک، روسیه، سوئد، شیلی، فرانسه، قبرس، کانادا، لبنان، لیتوانی، لهستان، واتیکان، ونزوئلا، هلند، یونان و همچنین پارلمان اروپا.

طبق موازین حقوق بین‌الملل، دولتمردان کنونی ترکیه ناگزیر به پذیرش تاریخ و قبول مسئولیت جنایات ارتکابی پیشینیان خود هستند و مطابق با اصول حقوق بین‌الملل، هرگونه تجاوز به حقوق بشر و جنایت علیه بشریت حق جبران خسارت قربانیان و وارثین آنان را به‌دنبال داشته و دولت‌ها را متعهد می‌سازد تا تاوان صدمات وارد شده توسط مجرمین و مرتکبین را از دولت‌های جانشین آنان بگیرند.

نسل‌کشی جنایتی است که مستوجب مجازات طبق موازین حقوق بین‌الملل است که مختص به یک ملت خاص نیست و همه ملت‌ها و دولت‌ها موظفند تا از آن جلوگیری و با آن مبارزه نمایند.

دولت ترکیه ملزم به جبران خسارات وارده از طریق پرداخت غرامت، اعاده و استرداد اراضی اشغالی است و محکوم کردن اولین نسل‌کشی ارتکابی در قرن بیستم توسط ترکیه عثمانی و مجازات آن تنها عامل بازدارنده از تکرار جنایات مشابه در تاریخ خواهد بود.

همه ساله ارمنیان سراسر جهان در روز 24 آوریل، سالروز قتل عام 1915 میلادی، در کلیساها گرد هم می‌آیند و یاد قربانیان این فاجعه بزرگ را گرامی می‌دارند.

منبع: روزنامه ابتکار