آرام در علم و اخلاق

1397/1/14 ۰۸:۳۷

احمد آرام (۷ فروردین ۱۲۸۳ ـ ۱۴ فروردین ۱۳۷۷)، مترجم و نویسنده معاصر در محله چاله‌میدان تهران متولد شد. پس از پایان تحصیلات متوسطه از دارالفنون، در سال ۱۳۰۴ به تدریس فیزیک و شیمی پرداخت. در مدت تحصیل در دارالفنون، زبان فرانسه را از آموزگاران فرانسوی مدرسه آموخت و بر زبان‌های انگلیسی و عربی تسلط یافت.

سالگرد درگذشت استاد احمد آرام

احمد آرام (۷ فروردین ۱۲۸۳ ـ ۱۴ فروردین ۱۳۷۷)، مترجم و نویسنده معاصر در محله چاله‌میدان تهران متولد شد. پس از پایان تحصیلات متوسطه از دارالفنون، در سال ۱۳۰۴ به تدریس فیزیک و شیمی پرداخت. در مدت تحصیل در دارالفنون، زبان فرانسه را از آموزگاران فرانسوی مدرسه آموخت و بر زبان‌های انگلیسی و عربی تسلط یافت. خود او درباره یادگیری زبان عربی می‌نویسد: «در دارالفنون زبان اول ما فرانسه و زبان دوم ما انگلیسی بود. به زبان عربی هم انس گرفتم و هر عربی را که پیدا می‌کردم، با او صحبت می‌کردم. کتابخانه ملی کنونی اتاقی بود در گوشه دارالفنون؛ اتاق بزرگی بود که به خیابان هم دری داشت. با مدیرش خیلی دوست شده بودم و هر کتابی که می‌آمد، می‌داد که من بخوانم. مجله‌های عربی را می‌بردم می‌خواندم و به جایی رسیدم که در سال ۱۳۰۵ یک مقاله به زبان عربی نوشتم که در مجله «العرفان» در صدای لبنان چاپ شد».

او متوجه شد که درسهای تجربی به صورت نظری و بدون فعالیت آزمایشگاهی تدریس می‌شود. پس به ابتکار جدیدی دست زد و کتابی با عنوان هدیه سال نو «مجموعه تجربیات فیزیکی و شیمیایی» منتشر کرد. «هدیه سال نو» نخستین کتاب آموزشی در کارهای آزمایشگاهی شامل آزمایش‌های فیزیک و شیمی است که آرام آن را در سال ۱۳۰۴ تألیف کرد. وی سپس به رشته حقوق روی آورد؛ ولی پس از چندی آن را رها کرد و به پزشکی تمایل یافت، اما این یک نیز چندان پایبندش نکرد و سال آخر پزشکی، آن را رها کرد و به فعالیت‌های فرهنگی و ترجمه روی آورد. وی از بنیانگذاران «تألیف کتاب‌های درسی» در ایران است و مدتی به عنوان معاون وزیر آموزش و پرورش در دهه ۲۰ فعالیت داشت.

احمد آرام یکی از نخستین مؤلفان کتاب‌های درسی و آموزشی بود که هم به تنهایی و هم با کمک دیگران کتاب‌های فیزیک و شیمی دبیرستان را تألیف کرد. به سبب علاقه‌ای که به امیرکبیر داشت، نام مجموعه‌ای از کتاب‌های خود را به نام «مجموعه امیر» نامگذاری کرد. احمد آرام تا حدود سال ۱۳۳۰ نزدیک به چهل جلد کتاب درسی و آموزشی نوشت.

احمد آرام یکی از پرکارترین مترجمان معاصر است که بیش از ‌صد و چهل اثر از زبان‌های انگلیسی فرانسه و عربی ترجمه کرده‌ است. وی در ترجمه کتاب‌ها، دقت می‌کرد تا معادل‌های فارسی مناسب برای واژه‌های خارجی بیابد و از اصطلاحات و واژه‌های فرنگی استفاده نکند. خود وی در این باره می‌گوید: «در زمینه طب کتابی ترجمه کرده‌ام که حدود ۱۲۰۰ صفحه دارد. در این کتاب سعی کرده‌ام حتی یک کلمه فرنگی نیاورم. البته کار بسیار مشکلی است، ولی من این کار را انجام دادم.»

در کتاب «دانشنامه ایران» می‌خوانیم که: پدر احمد آرام تاجر بازار و مشروطه‌خواه بود و آرام مدتى نزد وى تحصیل کرد. سپس در مدرسه‌هاى ترقى، علمیه و دارالفنون به تحصیلات خود ادامه داد و با زبان‌هاى عربى، فرانسوى و انگلیسى آشنا شد.

در دانشگاه، همزمان در دو رشته حقوق و طب به تحصیل پرداخت، اما هیچ‌کدام را به پایان نرساند و معلمى را بر حقوق‌دان، یا طبیب شدن ترجیح داد. در دبیرستان‌هاى تهران، اصفهان، شیراز، مدرسه فلاحت در کرج و مدرسه عالى بازرگانى در تهران، به‌ویژه به تدریس در مباحث علوم پرداخت و سالها مدرس فیزیک بود. چندین سال در اصفهان، شیراز و عراق اقامت داشت و از نخستین کسانى بود که براى سر و سامان بخشیدن به وضع نامطلوب منابع درسى، با همکارى چند تن دیگر، نخستین کتاب‌هاى علوم را براى تدریس در دبیرستان‌ها تدوین و به انتشار آنها کمک کرد. وى تا ۱۳۳۵ در خدمت وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش) بود و به تدریس و تصدى مشاغل مختلف اشتغال داشت. بازرسى آموزشى، مدیریت کل و نیز مدت کوتاهى معاونت وزیر، از جمله سمت‌هاى او بود.

وى در نیمه دهه ۱۳۲۰ به حزب توده پیوست و به فعالیت سیاسى پرداخت؛ اما پس از وقایع آذربایجان، همراه با انشعابیون به رهبرى خلیل ملکى از آن جدا شد و در سال ۱۳۲۶ ظاهرا بر اثر اختلاف نظرى در باب اتخاذ روش انشعابیون در برابر سیاست‌هاى شوروى و حزب توده، کلا از همکارى با گروه‌هاى چپ کناره گرفت و تا پایان عمر در سیاست مداخله نکرد. وى طرفدار سیاست و روش مستقل بود. با گذشت زمان، گرایش‌هاى مذهبى‌اش تقویت و تشدید یافت، به گونه‌اى که بخش درخور توجهى از ترجمه‌هایش در زمینه معتقدات دینى و اسلامى گردید.

آرام از اعضاى مؤثر در «دایره‌المعارف فارسى» (به سرپرستى غلامحسین مصاحب) بود. مصاحب را او به ناشر دایره‌المعارف معرفى کرد. وى سمت معاون سرپرست و عضویت هیأت تحریریه (شوراى ویرایش) را به عهده داشت. جز اینها، مدتى هم با دانشنامه‌هاى دیگر، از جمله در ترجمه برخى مقالات با «دانشنامه جهان اسلام» همکارى داشت.

وى سالهاى بسیار و تقریباً تا پایان عمر، در منزل به کار ترجمه مشغول بود و حتى ترجمه را براى خود «واجب شرعى» مى‌دانست؛ زیرا به نظر او ترجمه منابع مهم از زبان‌هاى دیگر، براى تحول علمى و فرهنگى در ایران لازم بود. وى حدود ۷۰ سال به ترجمه اشتغال داشت و بیشتر از زبان انگلیسى و گاه از عربى و فرانسوى ترجمه مى‌کرد. حوزه ترجمه او تخصصى نبود و هر اثرى را که مفید و مؤثر تشخیص مى‌داد، به فارسى ترجمه مى‌کرد. او در ترجمه به مراعات اصل دقت و واژه‌یابى و واژه‌سازى در برابر اصطلاحات پاى‌بند بود. واژه‌ها و ترکیبات بسیارى ساخته که شمارى از آنها کاربرد یافته و به غناى زبان فارسى افزوده است.

او جز ترجمه، چند کتاب را هم تصحیح کرده که مهمترینش، کیمیاى سعادت (اثر غزالى) است. وى در مجامع و فعالیت‌هاى علمى ـ فرهنگى بسیارى عضویت و شرکت داشت، از جمله از اعضاى «فرهنگستان زبان و ادبیات فارسى» بود.

آثار علمی

وی بیش از ۲۰۰ اثر از زبان‌های انگلیسی، فرانسه و عربی ترجمه کرده‌است. از ترجمه‌های اوست:

ـ اثبات وجود خدا (نوشته جان کلوور مونسما)

ـ سه حکیم مسلمان (نوشته حسین نصر)

ـ علم و تمدن در اسلام (نوشته حسین نصر)

ـ پیدایش و مرگ خورشید

ـ تکامل فیزیک (تألیف آلبرت اینشتین و لئوپولد اینفلد)

ـ علم، نظریه و انسان (تألیف اروین شرودینگر)

ـ تاریخ تمدن (جلد اول: مشرق زمین گاهواره تمدن؛ نوشته ویل دورانت)

ـ انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی (تألیف دلیسی اولیوی)

ـ تاریخ علم (تألیف جرج سارتن)

ـ چگونه مسئله را حل کنیم؟ (اثری از جرج پولیا)

ـ شش بال علم (اثر جرج سارتون)

ـ متفکران اسلام (نوشته بارون کارا دو وو)

ـ حدس‌ها و ابطال‌ها (نوشته کارل پوپر)

ـ هگل و مبانی اندیشه معاصر (نوشته امیرمهدی بدیع)

ـ یونانیان و بربرها (نوشته امیرمهدی بدیع)

ـ هیئت

ـ لغت‌های قرآن

ـ فلسفه علم کلام ( نویسنده هری اوسترین ولفسن)

ـ معلم نمونه

ـ اندیشه‌های کلامی شیعه (نوشته مارتین مکدرموت)

ـ الحیات (مجموعة حدیثی نوشته برادران حکیمی)

ـ فلسفه تربیت

ـ علم و مردم

ـ چگونه روح‌های محکم و زنده بسازیم

ـ حساب‌های دیفرانسیل و انتگرال برای همه

براى بزرگداشت خدمات او تاکنون مراسمى چند برگزار شده است. «آرام‌نامه» مجموعه مقاله‌هایى است به قلم شمارى از دوستان، همکاران قدیم و دوستداران او که به پیشنهاد استاد مجتبى مینوى و به کوشش دکتر مهدى محقق گرد آمده و طى مراسمى در خرداد ۱۳۶۲ در دانشگاه تهران به او تقدیم شد. همچنین این کتاب شامل خاطرات و گفتگوهایی با او می‌شود. «گوهر عمر» حاوى پرسش‌هاى پیروز سیّار و پاسخ‌هاى احمد آرام در زمینه‌هاى مختلف زندگى فرهنگى و اجتماعى و اثرى مهم و از برخى جهات منحصر به فرد در شناخت جنبه‌هاى مختلف فعالیت این مترجم پر اثر است.

مرحوم احمد آرام ۱۴ فروردین ۷۷ در آمریکا درگذشت و پس از انتقال به تهران تدفین شد.

وی در سال ۱۳۸۲ به عنوان یکی از «چهره‌های ماندگار» برگزیده شد.

منبع: روزنامه اطلاعات