طلسمات و تعویذها در فرهنگ عامه چگونه یاری می‌رساندند

1396/11/7 ۰۸:۴۲

«در کودکی اغلب مریض بودم و تب می‌کردم [...] هر گاه تبم شدت می‌گرفت، مادرم چادرش را سرمی‌کرد و با شتاب سراغ زن همسایه می‌رفت و او را همراه خود به خانه می‌آورد. زن همسایه ضمن دلداری به مادرم، به کنار بسترم می‌نشست و با اولین نگاه و با لحنی مطمئن، علت بیماری‌ام را نظرخوردگی تشخیص می‌داد

هنگامه‌های بلا و اشیای یاریگر
 

مینو میبدی: «در کودکی اغلب مریض بودم و تب می‌کردم [...] هر گاه تبم شدت می‌گرفت، مادرم چادرش را سرمی‌کرد و با شتاب سراغ زن همسایه می‌رفت و او را همراه خود به خانه می‌آورد. زن همسایه ضمن دلداری به مادرم، به کنار بسترم می‌نشست و با اولین نگاه و با لحنی مطمئن، علت بیماری‌ام را  نظرخوردگی تشخیص می‌داد و ضمن انتقاد از دکترها و دواهایشان، از مادرم می‌خواست که فوری ابزار مورد نیاز را فراهم آورد تا دفع نظر کند و مادرم با سرعت این ابزار را که عبارت از یک تخم‌مرغ، یک تکه ذغال، یک لنگه جوراب من و یک سکه پول بود در اختیار زن همسایه می‌گذاشت و او دست به کار می‌شد. زن همسایه از مادرم می‌خواست تا پیش او بنشیند و همه اشخاصی را که طی چند هفته اخیر به خانه ما آمده و یا مرا در جایی دیده‌اند، نام ببرد. [...] وقتی صورت اسامی مادرم تمام می‌شد، زن به صورت اسامی خود می‌پرداخت. این صورت نام شخص و یا کسی نبود، اما با عمومیتی که زن به آن می‌داد، همه ابنا[ی] بشر را دربرمی‌گرفت. قدبلند، قدکوتاه، چشم‌سبز، چشم‌آبی، چشم‌سیاه [...] همسایه‌های دست چپ، دست راست، روبرو، پشت سر [...] پس از کار نام‌نویسی، زن تخم‌مرغ را داخل لنگه جورابم می‌گذاشت و سکه را هم به درون آن می‌انداخت. سپس از مادرم می‌خواست تا دوباره نام همه افرادی را که در آغاز گفته بود، تکرار کند و با شنیدن هر نام با کف هر دو دست بر تخم‌مرغ فشاری محکم وارد می‌آورد [...] این مراحل تا زمانی که تخم‌مرغ نمی‌شکست، ادامه داشت. اما سرانجام نام یکی از افراد تخم‌مرغ را می‌ترکاند و با شنیدن صدای آن صاحب نظر معلوم می‌شد [...] سرانجام زن همسایه به مادرم توصیه‌های لازم را در دور نگه‌داشتنم از صاحب نظر و خنثی‌کردن آن می‌کرد. این توصیه‌ها و تجویزات با دودکردن اسفند و دادن سکه پول به یکی از فقیران گذر خاتمه پیدا می‌کرد».
این روایتی از هنرمندی، شیفته اشیای متعلق به جهان اسرارآمیز طلسم و تعویذ به شمار می‌آید که تکه‌ای از کودکی خود را روایت می‌کند که در آن درد و رنج و بیماری‌اش را با پناه‌بردن به شیوه‌هایی مشابه طلسمات و تعویذها تسکین می‌داده‌اند. پرویز تناولی این خاطره را برای ورود به جهان کتابش«طلسم گرافیک سنتی ایران» روایت می‌کند که درباره این اشیا و نیروی سحرانگیزشان در یاری انسان است. او از زن همسایه در کنار رمالان و دعانویسانی دوره‌گرد که در روزگار کودکی صدایشان را در میان کوچه‌ها می‌شنیده است، به‌عنوان یاریگران اندوه و استیصال و رنج انسان‌های هم‌روزگارش نام می‌برد. تناولی با اشاره به ابزار فلزی این رمالان و فالگیران که محبوب زنان محله بوده است، به فرهنگی یاریگرانه اشاره می‌کند که در پسِ این ابزارها و ادوات نهفته بوده است «این آثار نه‌تنها بخش مهمی از هنرهای تصویری ایران به حساب می‌آیند، بلکه در پسِ خود آمال و آرزوهایی نهفته دارند. چه بسیار مادرانی که به امید بهبود فرزندانشان به این آثار دل می‌بستند و چه زنانی که از ترس از دست‌دادن شوهرانشان به این اشیا متوسل می‌شدند. چه بسیار عشاقی که از قِبَل این دست‌ساخته‌ها به سوی معشوق رفته و به وصال او می‌رسیدند و چه مردان که با اتکا بر آنها معاملات پرسودی را انجام می‌دادند».
این اشیا در توصیف تناولی، بر پایه باورهای آدمیان روزگار گذشته به یاریشان می‌آمدند تا در برابر رنج‌ها و ناکامی‌های زندگی، حس آرامش در ذهن و جان‌شان بنشانند. او به اشیایی اشاره می‌کند که پیشینه‌ای دیرینه در تاریخ دارند و به روزگاری از تاریخ دیرینه بشر بازمی‌گردد که انسان با شکار روزگار می‌گذرانده است «قسمت‌هایی از شکار خود، ازجمله استخوان، پوست، دندان، پنجه و پر آن را به خود می‌آویخت و یا در جایی حفظ می‌کرد و از آن چون طلسم و تعویذ بهره می‌گرفت [...] هزاران ‌سال پس از گذشت این مرحله و زمانی که بشر موفق به ساختن ابزار برای شکل دادن به مصالح طبیعی چون چوب و سنگ شد، خود به ساختن طلسم و تعویذ همت گماشت و [...] موفق به ذوب فلزات شد، نوعی صنعت طلسمی-در کنار صنایع دیگر- رو به رشد گذاشت و اشیای فلزی ریزی برای آویختن بر سر، گردن و دست ساخته شد تا مردم و دارایی آنها را از گزند حوادث مصون بدارد. »
کودک بیمار که بعدها هنرمندی سرشناس شده است، با اشتیاق این اشیای ظریف هنری اما یاریگر در باور عامه را گرد می‌آورد. او درمی‌یابد گاه بازوبندی فولادی را با نقش‌ها و نوشته‌هایی حکاکی می‌کردند تا حکاکی‌ها به یاری پهلوان بیایند و حریف را مغلوب کنند، یا نوشته‌هایی ریز را با مهارت در خانه‌های شطرنجی روی یک پوست آهو می‌نوشتند تا بیماری و عارضه‌ای را برطرف کنند. تناولی با جست‌وجو در فراوانی و گستردگی بهره‌گیری مردم از این‌گونه طلسمات و تعویذها نتیجه‌ای جالب و درنگ‌آمیز درباره تاریخ اجتماعی مردم روزگار گذشته می‌گیرد که البته رویکرد یاریگرانه آنها را بیشتر می‌نمایاند «عامل دیگر گسترش توجه مردم به دعانویسی، طلسم و تعویذ، وضع بد اقتصادی یا مشکلاتی چون بیماری‌های صعب‌العلاج بود. بیشتر مردم بشدت فقیر بودند. تهیه غذا، لباس و دارو برای هر کس آسان نبود. با وجود تلاش روزانه، برخی از روزها پربرکت‌تر از روزهای دیگر بود. با این وجود کمتر کسی از پشت و بلند زندگی شکوه می‌کرد». از آن‌جا که دلگرمی به پدیده‌ها و گونه‌ای ناشناخته از باورهای فرازمینی، همواره در میان مردم بود، آنها را بر گردن یا دیوار خانه می‌آویختند و اینچنین بر شکیبایی خویش می‌افزودند. تناولی با این زمینه‌چینی‌ها در کتاب «طلسم گرافیک سنتی ایران» تصریح می‌کند که چنین اندیشه‌هایی هرچند پایه و مایه علمی نداشت و بیشتر به خرافه می‌مانست اما موجب می‌شد مردم روزگاران گذشته، در هنگامه‌های سخت، زندگی را آن‌گونه که هست بپذیرند؛ این پذیرش و دلدادگی، رخوت‌آفرین و آرامش‌زا بود، هم عاملی برای آرامشی به شمار می‌آمد که گاه سلامت روح و جان مردم را می‌توانست در پی داشته باشد؛ مردمی که اشیا را ناآگاهانه به یاری می‌گرفتند تا از بیماری، مرگ، رنج و اضطراب بگریزند.

منبع: شهروند