چگونه «فراموشخانه» به فراموشخانه تاریخ رفت؟

1396/10/30 ۱۱:۵۷

كتاب «جمهوری‌خواهی در ایران» تحقیقی توصیفی درباره فراز و فرود جمهوری‌خواهی ایرانیان از پیش از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی است. ظاهرا نویسندگان این كتاب یك دانشجو و استاد راهنمایش بوده‌اند و متن كتاب هم یك پایان‌نامه كارشناسی ارشد یا دكتری است. نویسندگان كتاب معتقدند اولین نشانه‌های جمهوریخواهی در ایران، در دوران حكومت ناصرالدین‌شاه پدیدار شد.

مهرا سپینود: كتاب «جمهوری‌خواهی در ایران» تحقیقی توصیفی درباره فراز و فرود جمهوری‌خواهی ایرانیان از پیش از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی است. ظاهرا نویسندگان این كتاب یك دانشجو و استاد راهنمایش بوده‌اند و متن كتاب هم یك پایان‌نامه كارشناسی ارشد یا دكتری است. نویسندگان كتاب معتقدند اولین نشانه‌های جمهوریخواهی در ایران، در دوران حكومت ناصرالدین‌شاه پدیدار شد. زمانی كه میرزا ملكم خان «فراموشخانه» را تاسیس كرد، از در تبلیغ جمهوری‌خواهی درآمد و كوشید تا برای ریاست‌جمهوری شاهزاده جلال‌الدین میرزا زمینه‌سازی كند. اینكه آیا واقعا ملكم خان در فراموشخانه در پی جا انداختن تز جمهوریت بوده یا نه، سوالی است كه مورخان پاسخ‌های متفاوتی به آن داده‌اند. فریدون آدمیت اعضای فراموشخانه را آگاه‌تر از آن دانسته كه در پی «نقشه واهی» بروند اما درباریان غرب‌شناسی چون اعتمادالسلطنه، با این استدلال كه جمهوریت لازمه فراماسونری است، ملكم‌خان را جمهوریخواه دانسته‌اند. برخی هم گفته‌اند كه میرزا ملكم خان، پیش از تاسیس فراموشخانه، در دارالفنون نیز مروج فكر جمهوریت بوده است. به هر حال گره خوردن سلطنت با سنت، در كنار ادعای پیوند پنهان فراماسونری با تز جمهوریت، تا دهه‌ها بعد از میرزا ملكم خان، موجب بدبینی عمومی به ایده جمهوریت بود. آثار این بدبینی در مخالفت شهید مدرس و سایر علما با جمهوریخواهی رضاخان به خوبی مشهود است. نویسندگان كتاب كوشیده‌اند با مرور آرای چهره‌ها و نشریات مطرح در تاریخ متاخر ایران، دگردیسی مفهوم جمهوریت در افكار عمومی جامعه مذهبی ایران را وانمایند و نشان دهند كه چگونه تز جمهوریت كه روزگاری مطعون بود، سرانجام از سوی علما و اقشار مذهبی ایران پذیرفته شد و با پسوند شرعی، در قالب جمهوری اسلامی شكل گرفت. در این بازه زمانی صد و پنجاه ساله، چهره‌ها و وقایع زیادی رخ نمودند و رقم خوردند تا بالاخره آب تطهیر بر سر جمهوریت ریخته شد و نسبت جمهوریت با میرزا ملكم خان و فراموشخانه، به فراموشخانه تاریخ رفت. نخستین كسی كه در ایران اعلام جمهوریت كرد، ظل‌السلطان – فرزند ناصرالدین شاه – بود. پس از ترور محمدعلی شاه، ظل‌السلطان كه از مزاج سیاسی جامعه كم‌وبیش باخبر بود و دستش هم از قدرت كوتاه مانده بود، اعلام جمهوریت كرد. بانگی كه البته به گوش هیچ شنونده‌ای نرفت و كسی برای ریاست‌جمهوری خودخوانده و بی‌مبنای وی، تره هم خرد نكرد. نویسندگان كتاب معتقدند یكی از تحولات جهانی تاثیرگذار در افزایش تمایلات جمهوریخواهانه ایرانیان، انقلاب روسیه بود. پس از انقلاب روسیه، بسیاری از ایرانیان در جست‌وجوی كار به قفقاز و آذربایجان مهاجرت كردند و با سوسیال دموكراسی آشنا شدند. حزب اجتماعیون عامیون،  سودای مبارزه با سلطنت و ایجاد جمهوری را در سر می‌پروراند اما این خیالات سیاسی حتی پس از ظهور چهره قدرتمندی چون رضاخان هم محقق نشد. رد پای جمهوریخواهی در افكار و آرزوهای چهره‌های سیاسی محبوب و منفور جامعه ایران، همچون دكتر فاطمی و رزم‌آرا، در فصل‌های گوناگون اگرچه به شكلی نه چندان عمیق و تئوریك كتاب دنبال می‌شود و نویسندگان كتاب، با پرداختی گذرا، نیم‌نگاهی می‌اندازند به تفاوت تلقی بازیگران تاریخ سیاسی معاصر ایران از مقوله جمهوریت. در این مسیر تحقیقی، نسبت قطعی یا احتمالی كسانی چون قوام‌السلطنه و رزم‌آرا و سید ضیا و تیمور بختیار و علی امینی و بسیاری دیگر، با مقوله جمهوریت مطرح می‌شود. در بین این افراد، ظاهرا رزم‌آرا بیش از دیگران رویای تحقق پروژه تحقق‌نیافته رضاخان را در سر می‌پروراند. بسیاری در غرب او را با رضاخان یا با فرانكو مقایسه می‌كردند اما محمدرضاشاه كه از جمهوریخواهی جاه‌طلبانه رزم‌آرا باخبر بود، به او می‌گوید: «نه تو سردارسپه هستی نه من احمدشاه. این سودا را از سر به در كن وگرنه سر خود را به باد خواهی داد. » با ترور رزم‌آرا و سپس اعدام دكتر فاطمی جمهوریخواه و مسدود ماندن باب اصلاحات در نظام سلطنتی، كار به آن‌جا رسید كه مردی از حوزه علمیه قم برون‌ آید و كاری بكند. با ظهور امام خمینی و پیروزی انقلاب اسلامی، جمهوریخواهی ایرانیان محقق شد ولی حرف و حدیث‌های تئوریك بر سر كیفیت و كمیت عنصر جمهوری در نظام اسلامی برآمده از انقلاب اسلامی، همچنان موجب پویایی جمهوریخواهی ملت ایران و تلاش برای بازتعریف جمهوریت در ساختار سیاسی این سرزمین بوده است.

منبع: اعتماد