تومار عضدی؛ سندی جاویدان از دنیای وقف

1396/10/27 ۱۰:۳۲

زنده‌یاد ایرج افشار در یک سخنرانی به ‌سال ١٣٨٤ در نشست علمی-پژوهشی «وقف؛ میراث جاویدان»، وقف‌نامه‌ها را گنج‌هایی تاریخی برشمرده است که حقیقت‌ها و جذابیت‌های فراوان تاریخی را در خود جای داده‌اند. وی در آن سخنرانی درباره وقف‌نامه‌ها چنین گفته است «وقفنامه‌ها چه اهمیتی برای تاریخ ما دارد؟ جنبه اقتصادی، حقوقی، معماری، هنری و سیاحتی موقوفات، البته اموری است که در جای دیگر باید به آنها پرداخت.

یادگار جاودانه موقوفات یک آستان متبرک در کتابخانه و موزه ملی ملک

آبان روزگار: زنده‌یاد ایرج افشار در یک سخنرانی به ‌سال ١٣٨٤ در نشست علمی-پژوهشی «وقف؛ میراث جاویدان»، وقف‌نامه‌ها را گنج‌هایی تاریخی برشمرده است که حقیقت‌ها و جذابیت‌های فراوان تاریخی را در خود جای داده‌اند. وی در آن سخنرانی درباره وقف‌نامه‌ها چنین گفته است «وقفنامه‌ها چه اهمیتی برای تاریخ ما دارد؟ جنبه اقتصادی، حقوقی، معماری، هنری و سیاحتی موقوفات، البته اموری است که در جای دیگر باید به آنها پرداخت. آنچه از نظر تاریخی در اساس وقف نهفته است، به انگیزه واقفان برمی‌‌گردد. کسانی که در گذر زمان، مالی را وقف کرده‌‌اند، بیشتر دو انگیزه مورد نظرشان بوده است؛ یک، توجه به وضع اجتماعی و نیازهای همگانی در زمان‌‌های مختلف، دیگری طلب مغفرت و دعای خیر برای خود. به‌هرحال آنچه بود، نتیجه‌‌اش برای مردم بود. توجه به این نکته‌‌ها وقتی شما فراتر از یک شهر، به همه کشور بنگرید، خواهید دید که بخشی از تاریخ مملکت ما از راه این وقف‌‌نامه‌‌ها قابل بازشناسی است. به‌عنوان مثال اگر وقف‌‌نامه ربع رشیدی پیدا نشده بود، تشکیلاتی که امروز در تبریز در این زمینه فعالیت می‌‌کند، چه می‌‌توانست انجام دهد؟ چیزی در دست نبود تا دست‌‌اندرکاران این تشکیلات بتوانند آن را بازسازی کنند. نه‌تنها بازسازی فضایی که بازسازی فکری هم نمی‌‌توانستند بکنند تا بدانند این مرد چه کار ارزشمندی کرده است. وقف‌‌نامه‌‌هایی که به دست می‌‌آید برای‌مان از نظر تطبیقی و نیز مطالعه تاریخی اهمیتی فراوان دارد. باز در همین دوره می‌بینیم داماد رشیدالدین فضل‌‌الله به نام سیدشمس‌‌الدین و پدرش سیدرکن‌‌الدین یزدی، موقوفاتی مهم داشته‌اند که متن وقف‌‌نامه آنها به جای مانده است. هنوز بنای مدرسه‌‌ای به نام شمسیه در یزد هست که بقعه بلندی دارد و مزار سیدشمس‌‌الدین هم آن‌جاست. وقف‌‌نامه این پدر و پسر به نام جامع‌‌الخیرات چاپ شده است. در این وقف‌‌نامه می‌‌بینید خدماتی را افزون بر آنچه پدر زنش یعنی رشیدالدین فضل‌‌الله انجام داده، مطالبی را آورده است. بقیه نیاتش مانند مدرسه، دارالشفا حظیره تقریبا همان است. نکته اضافی کار سیدشمس‌‌الدین آن است که چون خودش بیشتر زمان‌ها در سفر و در راه بوده و باید گاه‌به‌گاه به سویی برود، در وقف‌‌نامه دستور داده بوده که برای بیتوته مسافران کاروانسرا بسازند».

این نگاه کارکردگرایانه وی نسبت به وقف‌نامه‌ها و سندهای وقفی برجای‌مانده از گذشته، ما را به یک سند مهم وقف‌نامه‌ای در کتابخانه و موزه ملی ملک می‌رساند؛ تومار عضدالملک که به تومار عضدی نیز آوازه یافته است.

این تومار که درواقع سندی یگانه از مجموع موقوفات آستان قدس رضوی به شمار می‌آید، در کنار فهرستی بلندبالا از موقوفات تقدیم‌شده به آستان امام رضا علیه‌السلام، همچنین ارزش فراوان تاریخی دارد. سیدمحمدحسین عضدالملک، نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به تاریخ رجب ١٢٧٣ قمری این تومار را تهیه کرده و به مهر و تایید ناصرالدین‌شاه قاجار و بسیاری از عالمان، خادمان و کشیکچیان آستانه مقدس رسانیده است. مهرهای شاهدانی که تومار را امضا کرده‌اند، نام‌هایی بزرگ در خود گنجانده است. تهیه چنین تومارهایی در حوزه موقوفات نشان می‌دهد ایرانیان تا چه اندازه نسبت به ماندگاری و پیوستگی موقوفات در آینده حساسیت و تعلق‌خاطر داشته‌اند. آنان همواره در این گمان بودند که دست روزگار می‌تواند گزندهایی بر موقوفه‌ها وارد آورد، از این‌رو بر آن می‌شدند با تهیه سندهایی تاریخی، شرایطی فراهم آورند که آیندگان از موقوفه‌های زمان‌شان آگاهی یابند.  تومار عضدالملک در تالار آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده است. دوستداران سنت وقف برای تماشای این سند جذاب تاریخی و آگاهی از فهرست موقوفات آستان قدس رضوی در روزگار گذشته می‌توانند به دیدار آن بیایند.

منبع: روزنامه شهروند

سایر تصاویر