«تاریخ سیاسی پارت»؛ دوران پر ابهام تاریخ ایران باستان

1396/10/9 ۱۰:۳۰

«تاریخ سیاسی پارت» کتاب ارزشمندی در زمینه اشکانیان است. این دوره تاریخی یکی از این دوران پر ابهام تاریخ ایران، همان اشکانیان یا امپراتوری بزرگ پارت است.

 «تاریخ سیاسی پارت» نوشته نیلسون دوبواز با ترجمه علی‌اصغر حکمت از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد. این کتاب نخستین بار با نام «تاریخ سیاسی پارت اشکانیان» از سوی نشر ابن‌سینا: فرانکلین در سال 1342 به چاپ رسیده است.

منشا نژادی پارت‌های باستانی بر حدس و گمان قرار دارد، زیرا منابع معتبر و معدودی که در دست است با یکدیگر اختلاف کلی دارند و درست معلوم نمی‌شود که آن قوم که بوده و از کجا آمده‌اند. دلایل و قراین باستان‌شناسی و انسان‌شناسی نیز اطلاعات مفیدی به دست نمی‌دهد. از بقایای استخوان‌بندی‌هایی که در بین‌النهرین به دست آمده نیز نمی‌توان انتظار داشت که اطلاع زیادی به دست آید، زیرا مقدار عظیمی از آن استخوان‌ها باقیمانده‌ اجساد سکنه بومی قدیم آن کشور و ترکیبی است از افراد نژادهای مختلف مقدونی یا یونانی، زنگی، چینی، هندی، مغولی و نیز از تصاویر نقش‌شده بر سکه‌های پارث‌ها نوشته سودمندی در زمینه انسان‌شناسی حاصل نمی‌شود و از جزئیات آن چیزی معلوم نیست.


نقش برجسته مهرداد یکم سوار بر اسب در شهر ایذه، واقع در خوزستان

پس از مقدمه مترجم و مولف کتاب در یازده فصل تدوین شده است. پیدایش پارت، قدیمی‌ترین مناسبات پارث‌ها با بیگانگان، سرحدات هند و ایران، شکست حران، کشمکش در شام، آنتونی و ارمنستان، کشمکش در دره فرات، پیکار کوربولو، پارث در عالم تجارت و ادب، تراژان در ارمنستان و بین‌النهرین و سقوط شاهنشاهی پارث فصل‌های یازده‌گانه کتاب را تشکیل می‌دهد. پایان‌بخش کتاب نیز به فهرست سلاطین و پادشاهان پرداخته است. پادشاهان پارث، پادشاهان سلسله سلوکید و قیاصره(امپراتوری‌های روم معاصر با اشکانیان) در این فهرست ذکر شده است. 

در اواخر قرن نوزدهم علما و مورخان فرنگستان درصدد برآمدند که تاریخ سلاله پارث و امپراتوری وسیع اشکانی را که از سِند تا فرات گسترده بوده، از هرگونه منابع اعم از یونانی و رومی و عبری و چینی و عربی و با مطالعه و تفحص دقیق درباره مسکوکات و تاریخ و محل ضرب آن‌ها و با کنجکاوی در اشعار و ادبیات کلاسیک لاتینی و یونانی جمع‌آوری و مرون سازند. نظر به اهمیتی که عهد این طایفه در تاریخ عمومی شرق و غرب دارد، رنج بسیاری بردند و سعی فراوان کردند و حاصل مطالعه‌های خود را در اروپا انتشار دادند.


مجسمه برنز از نجیب‌زاده اشکانی ملقب به مرد شمی(موزه ایران باستان)

کوشش‌های یاشان بی‌درنگ در ایران نیز انعکاس یافت و اولین بار مرحوم محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات وقت، از آن مطبوعات اقتباس و ترجمه کرده کتابی به نام «درر التیجان فی تاریخ بنی‌الاشکان» تدوین کرد که در سه جلد در تهران در سال‌‌های 1308 تا 1310 ه.ق به چاپ رسید و پس از آن کتاب مهم و اثر بی‌نظیری که درباره این موضوع به زبان فارسی نمودار شد تاریخ ایران باستان تالیف مرحوم حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله بود که جلد سوم آن مخصوص تاریخ جانشینان اسکندر مقدونی (سلوکیدها) و پس از آن سرگذشت دولت اشکانیان است و آن مولف دانشمند در این باره با استناد به منابع و ماخذ داخلی و خارجی وقایع را با ذکر سال شرح داده و در حوادث و وقایع و جنگ‌ها و صلح‌ها و دیگر امور بحث و محاکمه مفصل کرده است.
اما در اروپا اولین تاریخ مستند و مستدلی که درباره سلاطین پارث بحث کرده کتاب نفیسی است که در 1873 م مورخ و نظریه‌پرداز معروف جورج راولینسون انگلیسی نگاشه و به نام ششمین پادشاهی بزرگ شرقی موسوم است. کتاب او نخستین تاریخ جامع واقعی عصر اشکانیان است و پس از او گرچه بحث و تحقیق همچنان درباره این موضوع ادامه دارد، ولی اگر به واسطه اکتشافات باستان‌شناسی در خاورمیانه مطالب جدیدی به دست آمد، جمع‌آوری کرده و آن تحقیق‌ها را مدون سازند.

در اوایل قرن بیستم یک دانشمند جوان آمریکایی به نام نیلسون دوبواز بر این کار بزرگ همت کرد. او هنگامی که در دانشگاه ایلینویز سپس در موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو به مطالعه تاریخ و آثار شرق مشغول بود درصدد برآمد که مطالب پراکنده عصر پارث را جمع کرده و کتاب مستقلی درباره این موضوع تالیف کند. پس با راهنمایی استادان و همکاران خود که همه از شرق‌شناسان شهیر آمریکا بودند، مانند پروفسور اومستد، استاد در موسسه شرقی در سال 1927، شروع به نگارش کرد و مجموعه مطالعه‌های خود را که متن همین رساله حاضر است در سال 1929 به پایان رسانید.

او در سال‌های بعد پیوسته در گسترش و توسعه آن می‌کوشید و با حفاری‌ها و کنجکاوی‌های باستان‌شناسی‌اش که طی چهار سفر به ممالک شرق نزدیک به عمل آورد، آن را جامع و کامل ساخت تا آنکه سرانجام کتابی مختصر و مفید به نام تاریخ سیاسی پارث فراهم کرد و در سال 1937 م به چاپ رسانید. منابع و ماخذی که مولف دانشمند استفاده و مطالعه کرده بوده از قدیم و جدید بسیار متنوع و متعدد است. او به تفصیل به آن‌ها، به انضمام توضیحات طولانی در حواشی و ذیل صفحات، اشاره کرده است.

تنها نکته‌ای که درباره این کتاب می‌توان گفت آن است که در آن به شرح و بسط کافی از تاریخ فرهنگی پارث نپرداخته است. البته اکتشافات باستان‌شناسی که بعدها در تاکسیلا(ساحل سند) و در دورا اوروپوس (ساحل فرات) و سلوسیا (سلوسیه، ساحل دجله) انجام شد، معلومات بسیاری در زمینه فرهنگ و تمدن و اقتصاد عصر اشکانیان به دست داد و به حق شایسته است که این نی بر تاریخ سیاسی ایشان افزوده شود تا آنکه تاریخ سیاسی و فرهنگی عصر یاشان به طور کامل روشن و نمایان شود.


از چپ بدیع‌الزمان فروزانفر،؟،علی‌اصغر حکمت،؟،؟،سید جواد ضهیرالاسلام (نایب التولیه مدرسه)

علی‌اصغر حکمت در تاریخ 26 مرداد ماه 1271 -  ۲۳ رمضان ۱۳۱۰ هجری - در شیراز دیده به جهان گشود. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه در شیراز برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در کنار آموختن علوم جدید در مدرسه آمریکایی به آموختن علوم اسلامی نظیر فقه و اصول در مدارس اسلامی پرداخت. معروف است که آیت‌الله میرزا طاهر تنکابنی نیز از اساتید وی بوده است. حکمت همچنین از مشاهیر فرهنگ و ادب فارسی بود که آثار بسیار گرانبهایی به خصوص در زمینه‌های ادبی، تاریخی و فرهنگی از خود برجای گذاشته است. در عرصه سیاست نیز از حکمت به عنوان یکی از موسسین حزب رادیکال یاد شده است.

حکمت در سال ۱۲۹۷ وارد خدمات فرهنگی شد و با نشر مقالات محققانه و تدریس زبان انگلیسی در مدارس متوسطه، کسب شهرت نمود و وارد فعالیت‌های سیاسی شد و با کمک عده‌ای از دوستان و همفکران خود به رهبری علی‌اکبر داور، حزب رادیکال را بنیانگذاری کردند. حکمت تا سال ۱۳۰۹ در وزارت معارف خدمت می‌کرد. در این سال به تشکیلات جدید داور در دادگستری وارد شد و پس از چندی برای مطالعه در امور قضایی و ثبتی به اروپا اعزام شد. وی در اروپا وارد دانشکده حقوق و ادبیات شد و مدرک لیسانس در هر دو رشته گرفت. مأموریت دیگر حکمت در اروپا مطالعه در امر آموزش و پرورش و دانشگاه بود.

علي‌اصغر حکمت را مي‌توان در شمار اديبان و نويسندگان ايران در دوران معاصر قرار داد. از جمله اقدامات وي در عرصه علمي، ادبي و فرهنگي، زماني که در رأس وزارت معارف قرار داشت، مي‌توان به ساخت کتابخانه ملي، تأسيس و افتتاح دانشگاه تهران، ساخت دانشکده‌هاي فني و معقول و منقول، توسعه و تکميل مدارس ابتدايي و متوسطه، انتشار مجله «تعليم و تربيت» و انتشار نشريه «وزارت امور خارجه» اشاره کرد.

حکمت در برپايي کنگره‌هاي بين‌المللي مانند کنگره هزاره ابن سينا، کنگره هزاره فردوسي، کنگره سعدي، ساخت آرامگاه فردوسي، سعدي، حافظ، خيام، ابن سينا و تأسيس موزه ملي ايران باستان سهم بسزایی داشت. وی نه تنها به آثار باستاني و تاريخي داخل کشور توجه ویژه‌ای داشت، بلکه زماني که سفيرکبير ايران در هند بود، به آثار باستاني و تاريخي هند که به تاريخ ايران مربوط مي‌شد، توجه می‌کرد و براي حفظ و نگهداي آنها تلاش‌هايي انجام داد. حکمت، از زمان تأسيس کميسيون ملي يونسکو، هدايت آن را عهده‌دار و در انجمن آثار ملي عضو و رئيس هيئت مؤسسان بود. 

از جمله مهم‌ترين تأليفات و تحقيقات حکمت مي‌توان به کتاب‌هاي «سرزمين هند در تاريخ اديان» و ترجمه و تحشيه تاريخ ادبيات ايران از ادوارد براون با نام «از سعدي تا جامي» اشاره کرد. وی پس از پايان زمان مأموريت خويش در هند ( 1336-1332ش) کتابي به نام «‌سرزمين هند» درباره کشور محل مأموريت خويش به رشته تحرير درآورده است. وی همچنین در راستاي بسط مناسبات فرهنگي چندين قرارداد فرهنگي را امضا کرد.

حکمت اهداکننده حدود ۵۵۴۹ هزار جلد کتاب اعم از موروثی یا خریداری شده و روزنامه (عصر ناصری تا زمان معاصر) به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در خرداد ۱۳۵۱ش است که 500 نسخه آن خطی و منحصربه‌فرد است. همچنین فرمان‌ها، اسناد و کتاب‌های خطی اجداد خود را به کتابخانه آستان قدس رضوی و اشیای ذی‌قیمت دیگری را نیز به موزه ملی پارس اهدا کرد.

چاپ نخست «تاریخ سیاسی پارت» سال 1342 از سوی نشر ابن‌سینا: فرانکلین و چاپ دوم از سوی انتشارات علمی و فرهنگی در 226 صفحه با شمارگان 1000 نسخه و بهای 13 هزار و 500 تومان منتشر شده است.

منبع: ایبنا