1396/9/27 ۱۳:۴۴
«بيرون شهر [تبریز] و در طرف مشرق ويرانه‌هاي يك قلعه بزرگ ديده مي‌شود كه به آن قلعه رشيديه مي‌گويند. اين قلعه را خواجه رشيدالدّين صدراعظم غازان‌خان در حدود چهارصد‌سال پيش ساخته است ... شاه عباس كبير پس از معاينه خرابه‌هاي اين قلعه عظيم چون تشخيص داد محل آن براي ايجاد يك شهر بزرگ بسيار مناسب است در حدود صد‌سال پيش دستور داد رشيديه را از نو آباد كنند.
بزرگترین بنیاد خیریه در تاریخ ایران چگونه از دل تاریخ سربرآورد
مهدی یساولی: «بيرون شهر [تبریز] و در طرف مشرق ويرانه‌هاي يك قلعه بزرگ ديده مي‌شود كه به آن قلعه رشيديه مي‌گويند. اين قلعه را خواجه رشيدالدّين صدراعظم غازان‌خان در حدود چهارصد‌سال پيش ساخته است ... شاه عباس كبير پس از معاينه خرابه‌هاي اين قلعه عظيم چون تشخيص داد محل آن براي ايجاد يك شهر بزرگ بسيار مناسب است در حدود صد‌سال پيش دستور داد رشيديه را از نو آباد كنند. امّا پس از مرگ وی جانشينانش مصلحت آن ديدند كه قلعه، همچنان ويران بماند». این توصیف ژان شاردن، جهانگرد پرآوازه فرانسوی که از یک ویرانه بزرگ پیرامون شهر تبریز در دوره صفویه آگاهی می‌دهد، ما را به قلمروی شگفت‌انگیز بنیان‌گذاری و چگونگی فعالیت «بزرگترین بنیاد خیر در تاریخ ایران» می‌برد؛ به روزگار ایلخانان مغول؛ زمانه‌ای که ایران از پس یورش ویرانگر مغولان می‌کوشید باز برخیزد و دوره‌ای تازه از زندگی خود را از سر گیرد. بزرگ‌مردی از فرهنگ و دانش در این میانه، رویه‌ای دیگر از سازندگی نیک‌اندیشانه ایرانیان را در این هنگامه بازمی‌تاباند.
رویارویی با یک پدیده شگرف در تاریخ نیکوکاری ایران «در بیان احوال مدرسان و مُعیدان و فقها و متعلمان علم تفسیر، در تفصیل و تربیت امور دارالمصاحف و کتب الحدیث، در تفصیل مصالح بیت‌التعلیم و اهل آن از معلم و متعلمان، در تفصیل و تربیت و تدبیر امور دارالحفاظ، در تفصیل امور خانقاه و مصالح آن، در تفصیل امور دارالضیافه و توابع آن از مطبخ و بیت‌الحوائج، در باب کیفیت آش دادن به درویشان و ساکنین از دیگی که معروف است به دیگ مسکینان، در تفصیل امور دارالشفاء و شرابخانه و مخزن ادویه، در شرایط امور بیت الکتب که در سرای متولی است، در باب غلامان ترک و سایر اصناف که وقف ربع رشیدی‌اند، در بیان شروط نان دادن مجاوران و مسافران و عمله بر ربع رشیدی و غیرهم، در بیان انواع روشنائیها که در ابواب البر ربع رشیدی معین کرده‌ام و در تعیین مساکن مجاوران و ملازمان و عمله ربع رشیدی داخلاً و خارجاً». از لابه‌لای این عبارت‌ها می‌توان دریافت با چه پدیده‌ای روبه‌روییم؛ ربع رشیدی، پدیده‌ای شگرف در تاریخ نیکوکاری و نیک‌اندیشی ایرانی. ربع رشیدی اما چیست؟ به دنیای تاریخ سفر می‌کنیم؛ چیزی حدود ٨٠٠سال پیش!
دیوان‌سالار پرآوازه ایرانی در ربع رشیدی چه پدید آورد «شرط موکد با فرزندان خویش نسلاً بعد نسل و عقباً بعد عقب می‌کنم و در مقابله حقوق پدری که در ذمت ایشان عقلاً و شرعاً و عرفاً لازم است در عهده ایشان کرده سوگندی غلاظ و شداد ایشان را می‌دهم خصوصاً با آنانک برحسب شرط واقف در هر عهدی نوبت تولیت و اشراف و نظر بدیشان رسد و مباشر این اشغال خیر گردند در آنچ این وقفیه را به هر ماهی یک نوبت مطالعه کنند تا بر احوال شروط آن کما ینبغی واقف شوند و در کیفیت تصرفات واقف گردند و نیز نصیحتی که ایشان را کرده‌ام ملکه گردد تا در محافظت شروط آن به اقصی‌الغایه بکوشند و نصایح را به دل و جان قبول کرده رعایت آن را واجب شمرند تا حق سبحانه و تعالی و جمیع ملائکه و انبیاء و اولیاء و روح این ضعیف بواسطه امانت و دیانت و نیکوزندگانی ایشان راضی باشند و ایشان را نیکنامی دنیوی و ثواب اخروی مدخر گردد، ان‌شاءالله‌تعالی». با این مقدمه که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر نیک‌نام و نیک‌اندیش غازان خان، ایلخان مغول بر کتابچه وقف‌نامه ربع رشیدی با هدف ماندگاری آن مجموعه بزرگ نگاشته است، به ربع رشیدی می‌رویم. ربع رشیدی، یک مجموعه بزرگ و شگفت‌انگیز علمی، آموزشی و خیریه بود که خواجه رشیدالدین فضل‌الله در پیرامون شهر تبریز، پایتخت ایلخانان پدید آورد و آن را با سنت نیک وقف پیوند زد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، از کاروانیان وزیران ایرانی بود که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعلیه می‌زیست. او در حکومت ایلخانان مغول به وزارت دربار غازان‌خان رسید. خواجه براي سامان‌دهي، تمركز و تداوم تحقيقات و فعاليت‌هاي فرهنگي و علمي، يك مجموعه بزرگ علمي، آموزشي و پژوهشي به نام «ربع‌رشيدي» بنیان گذارد. اين مجموعه به صورت شهركي علمي در شهر تبريز ساخته شد. ربع رشیدی، شهري كوچك بود که نهادها و تاسیساتی همچون كتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالايتام، گرمابه، مهمانسرا، بيمارستان، مدارس عالي، پرورشگاه و كارگاه‌هاي صنعتي را در خود داشت. مجموعه‌ای بزرگ که رشیدالدین پدید آورده بود، سه بخش را دربرمی‌گرفت؛ «ربع رشیدی» به‌عنوان قسمت اصلی، «شهرستان رشیدی» در جایگاه مجتمع مسکونی و تاسیسات پیرامونی و «ربض رشیدی» را به‌عنوان بخش مسکونی اعیان‌نشین. در قسمت اصلی ربع رشیدی، مجموعه‌هایی چون روضه (اقامتگاه‌ها و دیگر تاسیسات)، خانقاه، دارالضیافه (مهمانسرا)، دارالشفا (بیمارستان و دانشکده‌های پزشکی) و دارالمساکین برای پذیرایی روزانه از فقیران و مسکینان وجود داشت. شهرستان رشیدی، یک مجتمع بسیار بزرگ مسکونی به شمار می‌رفت که هرگونه امکانات زندگی و کار در آن پدید آمده بود. ربض رشیدی نیز مکانی برای خانه‌های ویژه خانواده متولی و دیگر مسئولان ربع رشیدی در نظر گرفته شده بود. آموزش در ربع رشیدی، به مقطع‌های بیت‌العلم (مدرسه‌های ابتدایی)، آموزش حرفه‌ای برای یادگیری مشاغل و حرفه‌های گوناگون، مدارس عالی و دارالشفا تقسیم می‌شد. از مضمون مستنداتی بر جای مانده از خواجه درمی‌یابیم ربع‌رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آن‌جا شعبه‌ای پدید آمده بود و ٦هزار دانشجو در آن مجموعه بزرگ، دانش‌های زمانه را فرامی‌گرفتند. خواجه با هدف پیشبرد ربع، موقوفاتی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه، نشر کتاب و تامین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم گوناگون اختصاص داده بود. او همچنین دانشمندانی بزرگ در آن‌جا گرد آورده، به تالیف و تدریس گمارده و مقرری آبرومند برای هریک معین کرده بود.
نمادی جاودانه برای نیکوکاری و سنت وقف او برای تامين پشتوانه مالي و تضمین تداوم اداره اين موسسات بزرگ، دارايي‌ها و املاكی فراوان بر ربع‌رشيدي وقف كرد. موقوفات وی، بیشتر در ايران قديم، بخش‌هايي از عراق، افغانستان، گرجستان، ولايت روم، آذربايجان و سوريه جای داشتند. وی برای سامان‌دهی موقوفات، وقف‌نامه‌ای تدوین کرد که به وقف‌نامه ربع‌رشیدی شهرت یافت. او در اين وقف‌نامه آگاهی‌هایی دقيق و مستند درباره شيوه فعاليت‌های علمي، آموزشي، تشكيلات، اوضاع فرهنگي آن عصر، ارزش خدمات در پيشبرد و توسعه امور فرهنگي و آموزشي و نیز نكته‌هایی درباره احوال شخصي‌اش نگاشت. وقف‌نامه ربع‌رشيدي، نظمی ویژه داشت و فهرستی جامع از موقوفات، هزينه‌ها و برنامه‌هاي اداري و مالي را تبيين مي‌كرد. از وقف‌نامه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، به گواه تنها نمونه برجای‌مانده از آن‌که به روزگار ما رسیده، پنج نسخه نوشته بوده است. متن بخش اصلی وقف‌نامه، حدود، شرایط و وظایف به خط خود خواجه رشیدالدین فضل‌الله بود. با قتل خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی به سال ٧١٨قمری، هرچند دستاورد کوشش بی‌نظیر این وزیر و دیوان‌سالار پرآوازه ایرانی، در سال‌های پس از آن به ویرانی و تاراج رفت، اما نمونه‌ای از یک شاهکار نیک‌اندیشی و علم‌دوستی ایرانی در پیوند با سنت دیرینه وقف برای همه روزگاران بر جای گذاشت.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید