گزارشی از نشست «فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان»

1396/9/25 ۰۹:۲۷

نشست فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان در سالروز این واقعه، به همت نشریه وطن‌یولی و مؤسسه نگارستان اندیشه و با سخنرانی کاوه بیات، احسان هوشمند و داوود دشتبانی در محل پژوهشکده مطالعات فرهنگی روایت برگزار شد.

دیدن‌ها و ندیدن‌ها
نشست فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان در سالروز این واقعه، به همت نشریه وطن‌یولی و مؤسسه نگارستان اندیشه و با سخنرانی کاوه بیات، احسان هوشمند و داوود دشتبانی در محل پژوهشکده مطالعات فرهنگی روایت برگزار شد. در ابتدای این نشست فیلم مستند «سرزمین گمشده» ساخته وحید موسائیان که به بررسی سرنوشت اعضای فرقه در شوروی از جمله نصرت‌الله جهانشاهلو پرداخته بود، به‌ نمایش درآمد و در ادامه کاوه بیات پژوهشگر تاریخ معاصر در مقاله خود با عنوان «دیدن‌ها یا ندیدن‌ها» به موضوع انقطاع توجه جامعه ما به موضوعات حساس تاریخی پرداخت و اظهار داشت: علاوه بر پیشامد لشکرکشی‌های غیر منتظره از اطراف بنابه مجموعه‌ای از دلایل مختلف مانند امواج گاه به گاه سرریز اقوام بیابانگرد به خاک ایران با نوع دیگری ازتعرض و تهاجم نیز روبه‌رو بودیم که جدای از شکل سخت آن به صورت یک پدیده نظامی با یک تهدید و تدارک عقیدتی ونظری نیز توأم بوده‌اند که به آن جنبه‌ای فراتر از پیشامد و حادثه صرف می‌بخشید. وجهی که از گذشته‌های دور بیشتر صورتی دینی و مذهبی به خود می‌گرفت در گذشته‌های دور بیشتر صورتی دینی مانند بحث مسیحیت در یک دوره از رویارویی‌های ایران و روم یا موضوع تسنن و تشیع در جنگ‌های ایران و عثمانی یا صورت جدیدی که در حال حاضر از مناسبات منطقه‌ای ایران به خود گرفته است.
درصد سال اخیر یک وجه ناسیونالیستی نیز به این مقوله ثانوی از تعرض و تهاجم افزوده شده است که شاید مهم‌ترین جنبه آن پان‌ترکیسم باشد.
موضوعی که در مورد چگونگی شکل‌گیری و برآمدنش به اندازه کافی تحقیق و بررسی صورت گرفته است اما نوع واکنش ما ایرانیان نسبت به آن هنوز جای تحقیق و بررسی بسیار دارد. بحث اصلی امروز ما بیشتر پیرامون دیدن و ندیدن است با آنکه در این صد سال چه چیز‌ها را دیده‌ایم یا چه چیزها را ندیده‌ایم.
 

دیدن ها
سید حسن تقی‌زاده یکی از کسانی است که در یک دوره این پدیده را از نزدیک دید. تقی‌زاده بعد از پیشامد حزب دموکرات و به هم ریختن حزب و درگیری‌ها مجبور شد از ایران به ترکیه فرار کند.
او از استانبول در جریان شکل‌گیری ترکیسم و پان‌ترکیسم بود و یکی از مهم‌ترین و نخستین مقالات در این حوزه را در نشریه فرانسوی دنیای اسلام منتشر کرد و چند مقاله دیگر در مورد این تحولات را در فاصله سال‌های 1912 تا1913 مخصوصاً مقاله پان‌اسلامیسم و پان‌ترکیسم را نوشت که مقاله مهم و علمی است که هم تاریخچه شکل‌گیری و هم نگاه انتقادی به این مقوله را داشت. او مواردی را که می‌توانست بازگو‌کننده واقعیت تلخ پان‌ترکیسم باشد را نوشت اما مقاله به زبان فرانسوی بود و در ایران آن زمان بازتاب چندانی نداشت.او از معدود کسانی بود که دید.
 

ندیدن‌ها
شکل‌گیری تدریجی یک هویت غیرایرانی در بخش‌های جدا مانده از جهان ایران در قفقاز و آسیای میانه. این‌ها دیده نشد. این پدیده در آسیای میانه کند و بطئی بود و به‌دلیل گسستگی ارتباط شاید ندیدنش خیلی قابل ایراد نیست اما در قفقاز، بویژه در حوزه‌های مسلمان‌نشین صورتی آشکار داشت و به این دلیل ارتباطات گسترده‌ای که بین ایران و قفقاز وجود داشت ، ندیدنش جای تعجب دارد.
میرزا فتحعلی آخوند‌زاده را جزو پیشگامان اندیشه مشروطه به‌حساب می‌آوریم. وی در دوره‌ای نقش عمده‌ای در طرح جدید هویت بخشی ایرانی و برآمدن ناسیونالیسم ایرانی دارد. ولی بخش مهمی از آثار او شکل دادن به یک هویت محلی است که در آن دوره به آن توجه نکردیم و در این دوره هم هنوز توجه نکردیم.
 با توجه به اهمیت قفقاز و بازار کار، رشد تجارت در این منطقه یک هویت ترکی در این منطقه شکل می‌گرفت که ما در آن زمان به طرز عجیبی آنها را ندیدیم. دلیل آن هم قابل درک هست ولی قابل توجیه نیست اما قابل توضیح است. در آن دوره ما گرفتار رقابت قدرت‌های بزرگ بودیم و با ناکامی‌ها و مشکلات انقلاب مشروطه روبه‌رو بودیم و کمتر به این مسائل حاشیه‌ای پرداخته شد.
با آغاز جنگ جهانی اول و تمایل بخش چشمگیری از سیاسیون و افکار عمومی در مقابله با روس و انگلیس، وهمراهی با آلمان و عثمانی ودر نتیجه تمایل بیشتر به ندیدن پدیده‌ای که در ترکیه عثمانی در حال شکل‌گیری و رشد بود شاید یکی از دلایل ندیدن رشد هویت ما بود.ترکی و پان‌ترکی که رشد پیدا کرده بود ودرباره ترک‌های ایرانی صحبت می‌شد موضوعی که باید دیده می‌شد تا پایان جنگ جهانی اول، دیده نشد.
بیات افزود: اما بعدها در دوره‌ای در تقابل با اندیشه پان‌تورانیسم و رشد بیشتر پان‌ترکیسم افرادی مانند عارف قزوینی و روزنامه اختر که توسط ایرانیان در استانبول چاپ می‌شد به این مسأله رویکرد انتقادی پیدا کردند و این مسأله را دیدند و بعدها در داخل ایران نیز دولت متوجه این موضوع شدند و به آن واکنش نشان می‌دهند.
شکل‌گیری نهضت خیابانی هم نمونه‌ای از توجه به این مسائل بود. در این دوره است که کشوری به نام آذربایجان در قفقاز شکل می‌گیرد و دولت و جراید ایران این مورد را می‌بینند و به آن واکنش نشان می‌دهند.
اما با توجه به سیاست‌های دوره پهلوی اول این اتفاق به‌عنوان یک مسأله پذیرفته نمی‌شود تا بتواند آن را با مذاکره حل کند و در این بی‌توجهی کشوری به نام آذربایجان در شمال رود ارس شکل می‌گیرد. این ندیدن تا زمان شهریور ۱۳۲۰ ادامه پیدا می‌کند و در آن زمان مسأله فرقه دوباره توجه‌ها را به خود جلب می‌کند. و دوباره بعد آن این ندیدن‌ها ادامه پیدا می‌کند.
اینها به طورتام واکنش به رشد پان‌ترکیسم توسط روسیه بود که در قفقاز و آذربایجان ایران شکل می‌گرفت و ما آن را نمی‌دیدیم. بسیاری مانند تقی‌زاده و افشار و ملک‌الشعرای‌بهار به پان‌ترکیسم اشاره می‌کنند و آن را نقد می‌کنند اما درگیر ترکیه ستیزی می‌شوند و نقش روسیه در ترویج پان‌ترکیسم و برای تجزیه ایران را نمی‌بینند.این دیده نشدن بالاخره در آذر 1324 با چنان روشنی و وضوح خود را نشان داد که دیگر نمی‌شد آن را دید.  
بیات با بیان چگونگی برخورد پهلوی دوم با غائله آذربایجان، به نقش حزب توده و احمد قوام و سایر سیاسیون پرداخت و سخنرانی خود را با یک پرسش اساسی به پایان برد: مسأله‌های کلان کشور مانند جریان قوم گرایی، محیط زیست و مشکلات ژئوپلیتیکی دائمی هستند و با تغییر دولت و حکومت از بین نمی‌روند. اما سؤال ما اینجاست که چرا ما یک برنامه دائمی برای این مسائل نداریم و نگاه ما مقطعی است؟
اینها موضوعی هستند که باید با یک استراتژی طولانی همراه باشند در حالی که ما نگاه مقطعی داریم و با تغییر حکومت و حتی دولت‌ها این دیدن‌ها به ندیدن تبدیل می‌شود.در ادامه نشست، احسان هوشمند پژوهشگر مسائل قومی به ایراد سخنرانی تحت عنوان «چرا ما نیاموخته‌ایم» و داوود دشتبانی تاریخ‌نگار و مدیرمسئول دوهفته نامه وطن‌یولی با موضوع بررسی محتوایی نشریات ارگان فرقه دموکرات آذربایجان پرداخت.

منبع:  ایران