نشانه‌های نیکی در سپیده‌دم تاریخ

1396/9/13 ۰۸:۲۰

آیین وقف، پیشینه‌ای به درازای شکل‌گیری تمدن انسانی بر زمین دارد. شکل‌گیری سنت وقف، یعنی بخشیدن برای آسایش خود و دیگران، اساسا یکی از نشانه‌های تمدن بشری به شمار می‌آید؛ آن‌جا که انسان دریافت اگر خود از مال و دارایی بهره‌مند باشد اما دیگران به نیازمندی افتند، تمدنش به سعادت راه نخواهد برد

جست‌وجوی اندیشه‌ها و کنش‌های نیکوکارانه و وقف در تاریخ تمدن‌های بشری
 

 مژگان جعفری: آیین وقف، پیشینه‌ای به درازای شکل‌گیری تمدن انسانی بر زمین دارد. شکل‌گیری سنت وقف، یعنی بخشیدن برای آسایش خود و دیگران، اساسا یکی از نشانه‌های تمدن بشری به شمار می‌آید؛ آن‌جا که انسان دریافت اگر خود از مال و دارایی بهره‌مند باشد اما دیگران به نیازمندی افتند، تمدنش به سعادت راه نخواهد برد. همچنین آگاهی یافت بخشش به دیگران، چه در زمان زندگی خود چه پس از آن، می‌تواند آرامش روان در پی آورد. آیین بخشندگی به دیگران، که امروز در فرهنگ ایرانی-اسلامی «وقف» نامیده می‌شود، بدین‌ترتیب در زندگی انسان در تاریخ پدیدار شد و بالید. آن آیین با گذر زمان و پیدایش ادیان گوناگون در سراسر جهان، آرام‌آرام حامیانی استوار یافت. باورهای اخلاقی و اعتقادات دینی بر آن شدند از سنت بخشندگی پشتیبانی کنند، از آن‌رو که می‌توانست جامعه را به پیش برد و به یاری نیازمندان و تنگدستان آید.
پیشینه وقف را به هزاران ‌سال پیش بازمی‌گردانند؛ زمانه‌ای شاید نامشخص در تاریخ زندگی تمدن بشر که کوشیده است در زندگی سخن اولیه بر این پهنه خاکی با نیک‌اندیشی به یاری هم‌نوعانش آید. آن‌گونه که منابع تاریخی روایت کرده‌اند، وقف در جهان باستان، سنتی مشترک میان همه تمدن‌های بزرگ به شمار می‌آمده است. مصر باستان، تمدن بین‌النهرین، ایران باستانی، حتی رومیان هریک با بیانی و روشی ویژه خود با آیین وقف آشنایی دور داشته‌اند. در هریک از سرزمین‌ها از راه‌یافته‌های باستان‌شناختی و روایت‌های دیرینه تاریخی، نمونه‌هایی از وقف و فعالیت عام‌المنفعه بازتاب یافته است.
 

نشانه‌های وقف در تمدن‌های کهن
از زمانی که انسان‏های نخستین برای رویارویی با آسیب‏های طبیعی، مکان‏های ساده همگانی پدید آوردند، بنای گونه‌ای خیرات، صدقات و وقف به شکل ابتدایی نهاده شد. آن‏گاه که فرد یا افرادی در مسیر راهی، سایه‏بانی ساده بنا کردند تا خود و دیگران لحظه‏ای زیر آن بیاسایند یا پلی برای گذر دیگران و نیز مکانی برای عبادت ساختند، روشی از وقف در زندگی اجتماعی انسان پدید آمد. انسان‌ها با گذر تاریخ و پیدایش اندیشه‌ها و ادیان گوناگون، به پیروی از آموزه‏های دین و آیین خویش، به کارهای نیک همچون آبادانی بناها و دستگیری از درماندگان و تنگدستان توجه داشتند و موقوفات و نذرهایی در امور خیریه همچون ایجاد مدرسه‏ها و بیمارستان‏ها، نگهداری معبدها، آتشکده‏ها و صومعه‏ها برای اسقف‏ها و کاهنان از خود بر جای گذاشته‏اند.
برگ‌های تاریخ کهن جهان، از رواج سنت بخشندگی و وقف، به شیوه‌ها و صورت‌های گوناگون، در تمدن‌های دیرینه بشری روایت می‌کنند. مردم تمدن بابل با گونه‌هایی از تصرفات مالی شبیه به وقف آشنا بودند؛ مثلا پادشاه، زمینی از املاك خود به زیردستانش می‌بخشید بی‌آن كه مالك زمین شده یا بتواند آن را به دیگری بدهد، از درآمد آن بهره گیرد. آن‌گونه که کشفیات باستان‌شناسی نشان می‌دهد، بخشش یادشده طبق قانون به وارثان آنها می‌رسید.
تاریخ کهن مصر باستان نیز صورت‌هایی شبیه وقف بر ما پدیدار ساخته است. مصریان باستان املاكی به خدایان، معبدها و آرامگاه‌ها می‌بخشیدند تا از درآمدشان، هزینه تعمیرات و نوسازی آن مكان‌ها و برپایی مراسم و دستمزد كاهنان و خادمان تامین شود. یك لوحه کهن در میان آثار به دست آمده از دوره باستانی مصر یافت شده كه از وقف املاك برای برخی كاهنان نشان دارد. مردمان مصر باستان همچنین املاكی حبس کرده، درآمدشان را به خانواده به‌ویژه فرزندان خویش اختصاص می‌دادند. درآمد این املاك بعد از واقف به فرزندانش می‌رسید، اما آنها نمی‌توانستند املاك وقفی را به دیگران واگذار کنند. یک شکل از تولیت موقوفات نیز در میان آنان رایج بود؛ بدین‌ترتیب که اداره اموال موقوفه را به پسر بزرگ می‌سپردند.
 

سفر به روم باستان
سفر خود را در راهروهای تاریخ جهان باستان که ادامه دهیم، به روم باستان می‌رسیم؛ آن‌جا که مردمانش با فرهنگ بخشش و امور خیریه آشنا بودند. رومیان با پایه‌ریزی بنیادهای خیریه به نیازمندان و تنگدستان یاری می‌رساندند. آنها اموال و املاکی را برای تامین هزینه‌های آن بنیادها وقف و فروش و رهن آنها را ممنوع می‌کردند. كسی بدین‌ترتیب نمی‌توانست آنها را تملك کند. رومیان بر آن بودند دارایی و ملکی که وقف شده است، به خدا تعلق دارد، به همین دلیل دست‌اندازی بر آن پدیده‌ای ناپسند به شمار می‌آید. چنین اندیشه‌ای را بعدها در گستره موضوع وقف در میان مسلمان به روشنی می‌بینیم.
 

آن ایرانیان نیک‌کردار
بررسی پیشینه وقف در ایران باستان، نشانه‌هایی روشن از توجه مردمان این سرزمین به فرهنگ نیکوکاری و بخشندگی در دسترس می‌گذارد. لوحی در میان یافته‌های باستان‌شناسی در زمان بازسازی آرامگاه دانیال نبی در منطقه خوزستان کشف شده که نیت حکمران آن دوره را بیانگر است. او در لوح یادشده قید کرده است اموال خود را برای صدقه نیازمندان می‌بخشد. متن‌های برجای‌مانده از آیین زرتشت و نیز نوشته‌های برخی نامداران تاریخ ایران در دوره باستان، از رواج اندیشه نیکوکاری در این سرزمین روایت می‌کنند. کرتیر، از موبدان و وزیران پرآوازه دوره حکومت ساسانی به شمار می‌آید که در یکی از کتیبه‌ها به کوشش وی برای برپایی بناهای مذهبی و اختصاص موقوفات برای تامین هزینه‌های آنها اشاره شده است. کتیبه‌هایی دیگر نیز از دوره باستانی تاریخ برجای مانده است که از رواج سنت وقف و بخشندگی در ایران نشان دارند. برخی محوطه‌های باستانی نیز از این سنت نشانه‌هایی در خود دارند. آتشکده آذرگشنسب که امروزه به محوطه باستانی تخت سلیمان شناخته می‌شود، ازجمله آنهاست. این محوطه در شمال‌غرب ایران امروزی، براساس سندهای برجای‌مانده، موقوفاتی فراوان داشته است.

منبع: شهروند