نگاهی به موسیقی‌دانان ایرانی از قاجاریه تا پهلوی

1396/9/11 ۰۸:۴۳

«چهره‌های موسیقی ایران» كتابی است از هوشنگ اتحاد كه پیش از این مجموعه ١٤ جلدی «پژوهشگران معاصر ایران» را منتشر كرده است. اتحاد متولد ١٣١٧ است و اینكه در سن ٧٩ سالگی، همت و حوصله به خرج داده و شرح حال موسیقیدانان ایران‌زمین از سال ١٢٠٠ تا ١٣٤٠ هجری شمسی را در كتابی چنین مفصل گردآوری كرده، جای تقدیر دارد. این كتاب تقریبا از یك‌سوم پایانی حكومت فتحعلی‌شاه تا یك‌سوم پایانی حكومت پهلوی را دربرمی‌گیرد.

یكی سپید چو شیر و دگر سیاه چو قیر

«چهره‌های موسیقی ایران» كتابی است از هوشنگ اتحاد كه پیش از این مجموعه ١٤ جلدی «پژوهشگران معاصر ایران» را منتشر كرده است. اتحاد متولد ١٣١٧ است و اینكه در سن ٧٩ سالگی، همت و حوصله به خرج داده و شرح حال موسیقیدانان ایران‌زمین از سال ١٢٠٠ تا ١٣٤٠ هجری شمسی را در كتابی چنین مفصل گردآوری كرده، جای تقدیر دارد. این كتاب تقریبا از یك‌سوم پایانی حكومت فتحعلی‌شاه تا یك‌سوم پایانی حكومت پهلوی را دربرمی‌گیرد. كتاب البته فقط شامل شرح حال موسیقیدانان مشهور و نامشهور این دوره ١٤٠ساله نیست؛ بلكه در پاورقی‌هایش توضیحات فنی سودمندی هم درباره دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی اصیل ایرانی پیدا می‌شود. كتاب بالغ بر ٦٠٠ صفحه و حاوی شرح حال ٣٢ چهره مشهور یا گمنام موسیقی اصیل ایرانی است؛ از آقا علی‌اكبر فراهانی و شیدا و میرزاعبدالله گرفته تا آقا غلامحسین دماغ‌كج و ابراهیم ویولنی و شهاب چشم‌دریده. عكس‌های كتاب هم، البته تماشا دارند. بخش‌هایی از كتاب قطور را با هم بخوانیم:

آقا علی‌اكبر فراهانی (١٢٣٦-١٢٠٠ شمسی)
آقا علی‌اكبر فراهانی سرسلسله خاندان هنرمندی است كه بعد از او در موسیقی دست داشته‌اند و نواده‌هایش از استادان موسیقی هستند. آنچه امروزه به نام ردیف دستگاه‌های موسیقی ایران می‌شناسیم در واقع روایت آقا علی اكبر فراهانی است. دوستعلی خان معیرالممالك می‌نویسد: «وی از موسیقیدانان ردیف اول بود و تار را به سرحد كمال خوش می‌نواخت. از سرورالملك شنیدم كه پنجه او را می‌استود و می‌گفت: «چون آقا علی اكبر مضراب بر سیم آشنا می‌ساخت، من در عالمی دیگر سیر می‌كردم و نوازندگی خود از یادم می‌رفت.» این قضاوت از استادی مانند سرورالملك درباره او اهمیت فراوان دارد و می‌رساند كه تا چه حدی قدرت و مهارت داشته است. آقا علی اكبر شب‌ها تار خود را كنار بستر می‌نهاد و می‌خوابید و گاه در نیمه‌شب بیدار شده گوشه‌ای تازه می‌نواخت. یك شب كسی در خواب به او می‌گوید رِنگ اصول را كه از قطعه‌های حُدی است و به‌كلی فراموش شده به تو می‌آموزم و چنان{نیز}می‌كند. آقا علی اكبر در دل شب از خواب جسته میان بستر تار را از كنار برمی‌گیرد و آهنگی را كه در عالم رویا آموخته بود، می‌نوازد. روز بعد رِنگ را به برادرزاده‌اش آقا غلامحسین می‌آموزد و بعدا او به پسرعموهای خود میرزا حسینقلی و میرزاعبدالله تعلیم می‌دهد. شیخ شیراز در یكی از غزل‌های شیوای خویش از این مقام یاد می‌كند: به دوستی كه ز دست تو ضربت شمشیر/ چنان موافق طبع افتدم كه ضربِ اصول.»

میرزاعبدالله (١٢٩٧-١٢٢٠)
از میرزاعبدالله به عنوان پایه‌گذار و پدر موسیقی معاصر یاد كرده‌اند... اطلاعات میرزاعبدالله درباره موسیقی ایران چنان وسیع و همه‌جانبه بود كه حاج آقا محمد ایرانی مجرد او را «كتاب موسیقی ایران» می‌خواند. ایشان حكایت می‌كنند كه: «در یكی از مجامع (منظور مجامعی بود كه شب‌ها استادان بزرگ جمع می‌شدند و تكنوازی می‌كردند) كه سر شب به پا می‌شد، شبی میرزا عبدالله وارد می‌شود. به محض ورود، یكی از او خواهش می‌كند بنوازد و دیگری می‌گوید: «استاد قبل از ورود شما بحث‌هایی داشتیم و اختلاف نظرها بود، شما یك ردیف كامل چهارگاه بزنید، ما مشكل خودمان را حل می‌كنیم و دیگر مزاحم نمی‌شویم.» سر شب بود كه استاد تار را به دست گرفت. یك وقت دیدیم كه آفتاب زده و باید مجلس را تعطیل كرد. استاد تمام این مدت چهارگاه زده و یك قطعه را دو بار تكرار نكرده بود. واقعا میرزا عبدالله كتاب موسیقی بود كه متاسفانه اكنون این استادان نیستند. حالا باید از موسیقی‌دانان امروز بخواهیم فقط یك چهارگاه به مدت یك ربع بزنند، بدون تكرار. »

حبیب سماع حضور (١٢٩٦-١٢٣١)
سماع حضور یكی از استادان مسلم فن سنتور بعد از محمد صادق‌خان سنتوری است كه علاوه بر داشتن هنر موسیقی، یكی از پهلوانان زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود. موسی معروفی به معنویت اخلاقی و اجرایی سماع حضور اراداتی خاص داشت و از تاكید او بر پاكی جسم و روح به هنگام اجرای موسیقی... یاد می‌كرد... دوستعلی خان معیر الممالك درباره موردی از كشتی گرفتن او در حضور ناصرالدین شاه می‌گوید: «سماع حضور كه مردی بلندبالا و سفیدپوست و ستبربازو، و در فن كشتی سرآمد زمان بود، قرار شد با حاجی مبارك، آشپز عصمت‌الدوله، كه سیاه بود و از پهلوانان نامی به شمار می‌رفت، پنجه در پنجه درافكند. سماع حضور كه میان حریف‌های خود تنها از حاجی مبارك پروا داشت قبلا او را به طرز خوبی فریفته و به وی گفته بود... در ظاهر با كمال سختی به هم بپیچیم ولی باطنا قصد زمین زدن یكدیگر را نداشته باشیم. آن وقت... ما را جدا خواهند كرد و هر دو مورد مراحم ملوكانه خواهیم شد. مبارك پیشنهاد را می‌پذیرد و همین كه سماع حضور لُنگ بر میان بسته، پا در میدان می‌گذارد، سیاه بیچاره پیش آمده (یكی سپید چو شیر و دگر سیاه چو قیر) با هم گلاویز می‌شوند... خلاصه پس از مختصر تلاش حبیب مبارك را بر زمین می‌كوبد. از مشاهده این حال خون سیاهِ خوش‌باور به جوش آمده و به چابكی از جا جسته، سر در عقب حبیب می‌گذارد... سماع حضور ناچار رو به پله‌های عمارت آورد. شاه چون چنین دید، هر دو را به حضور طلبید. به حاجی مبارك گفت: «سیاه، زمین خوردن كه دیوانگی و این حركات را ندارد.» مبارك، قضایا را به عرض رسانید. شاه خندید و امر كرد حضورا یكدیگر را در آغوش بگیرند.»

ژان باپتیستِ موزیكانچی‌باشی (١٢٨٨-١٢٢١)
«آلفرد ژان باپتیست لومر، ملقب به موزیكانچی‌‌باشی در شهر ارسورلالیس فرانسه به دنیا آمد... با افتتاح دارالفنون... چون لزوم دسته‌های موسیقی نظامی مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفت شعبه‌ای در دارالفنون به نام شعبه موزیك تشكیل گردید... {و} دولت ایران... ژان باپتیست را استخدام كرد... لومر تربیت شاگردانی را به عهده گرفت كه اكثر آنها حتی به درستی خواندن و نوشتن نمی‌دانستند و چون لومر نیز با زبان فارسی آشنا نبود، مزین‌الدوله، معلم فرانسه و نقاشی دارالفنون به سمت مترجمی او منصوب شد. لومر ضمن آموختن سازهای بادی و پیانو، سلفژ، هارمونی، اركستراسیون، سازشناسی... و ساختن آهنگ را به هنرجویان شعبه موسیقی نظام تدریس می‌كرد. لومر در زمان سلطنت سه پادشاه (ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه) در ایران بود. پادشاهان ایران خدمات درخشان و ممتد او را در تعلیم موسیقی نظامی و موسیقی ایرانی ارج نهادند و پاداش دادند. لومر تا رجه سرلشكری ارتقا پیدا كرد و ریاست كل دسته‌های موزیك پادشاه را عهده‌دار بود. ناصرالدین شاه به وی لقب «موزیكانچی‌باشی» داد و او را به دریافت نشان شیر و خورشید... مفتخر كرد. لومر عاقبت پس از چهل‌ویك سال اقامت در ایران و در زمان پادشاهی محمدعلی شاه درگذشت.

منبع: اعتماد