بازخوانی یک سند وقف‌نامه تاریخی از دوره قاجار

1396/9/8 ۰۸:۴۱

وقف‌نامه‌هایی از گذشته برجای مانده‌اند که گاه ما را به دنیایی می‌برند که گویی فراتر از باورهای امروزی‌مان است. این سندهای تاریخی، گرچه از نیک‌اندیشی و نیکوکاری واقفان در تاریخ ایران نشان دارند، اما برخی‌شان به اندازه‌ای انسان‌دوستانه‌اند و نیت شایسته واقف را در پیشرفت مردمان و جامعه و نیز دست‌گیری از تنگدستان و افتادگان بیان می‌دارند، که جز شگفتی، چیزی دیگر به جای نمی‌ماند.

نیک‌اندیشی‌های یک واقف بلندنظر

وقف‌نامه‌هایی از گذشته برجای مانده‌اند که گاه ما را به دنیایی می‌برند که گویی فراتر از باورهای امروزی‌مان است. این سندهای تاریخی، گرچه از نیک‌اندیشی و نیکوکاری واقفان در تاریخ ایران نشان دارند، اما برخی‌شان به اندازه‌ای انسان‌دوستانه‌اند و نیت شایسته واقف را در پیشرفت مردمان و جامعه و نیز دست‌گیری از تنگدستان و افتادگان بیان می‌دارند، که جز شگفتی، چیزی دیگر به جای نمی‌ماند. قدیم‌ترین وقف‌نامه‌های تاریخی از دوره تیموری در بایگانی‌های اسنادی و نیز در برخی موقوفات کهن باقی مانده و به امروز رسیده‌اند. اما از دوره‌های صفوی و قاجار وقف‌نامه‌هایی فراوان داریم که بررسی آنها می‌تواند در بازشناسی اندیشه واقفان به کار آیند. از میان وقف‌نامه‌های بسیار که از دوره قاجار در دست است، برخی از اهمیتی ویژه برخوردارند و از همت عالی و بینش عمیق و انسان‌دوستی واقف نشان دارند. از این دریچه، لابه‌لای سطرهای یکی از وقف‌نامه‌های آن دوران می‌رویم تا دریابیم یک واقف تا چه اندازه می‌توانسته است بلندنظر باشد. طبق وقف‌نامه کاروانسرای موقوفه حاجی محمدحسن، تاجر معروف به کلاهدوز، تعیین متولی و هزینه درآمدهای املاک وقفی و اخراج ثلث اموال و مصارف دیگر دکان‌ها و دکه‌های ملکی وی به این شرح است «واقف،‌ حاجی محمدحسن تاجر معروف به کلاهدوز، پسر مرحوم کربلایی زین‌العابدین خراسانی، چهار دانگ مشاع از شش دانگ کاروانسرای جدیدالبنا، ملکی متصرفی احداثی خود در راستا بازار طهران، بین چهارسوق کوچک و بزرگ که مشتمل است به سه دالان که هریک از آنها مشتمل‌اند بر حجرات تحتانی و فوقانی و غیره، به انضمام چهاردانگ مشاع از دو باب دکان در جنبین [دو سوی] درب دالان بزرگ کاروانسرای مزبور، به انضمام چهار دانگ از هر یک از دو دکه درب دالان مزبور که مقابل مسجد مرحوم آقا سیدعزیزالله پیشنماز می‌باشد، به انضمام چهار دانگ هریک از دو دکه که واقعند درب دالان کوچک مقابل سرای ارامنه به انضمام چهار دانگ از هریک از دو بابا دکه که واقعند در درب دالان معروف به حسینیه، مقابل کاروانسرای خدایی ... هر ساله منافع حاصله تمامی موقوفات مذکور آن را پس از وضع اخراجات و تعمیرات لازمه و آنچه مصارف حفظ وقف باشد، پانزده سهم نمایند: دو سهم از بابت حق‌التولیه متولی غیرواقف اخذ نماید و یک سهم را به ناظر بدهند و دوازده سهم باقی را به استحضار ناظر در اوقاف ... در مصارف ذیل صرف نمایند. و بعد از ناظر مشارالیه در هر طبقه متولی شخصی امینی را قرار دهد که مباشر و ناظر در امور آن بوده باشد و یک سهم مزبور را به او بدهند:
 سهمی هرقدر که متولی صلاح داند صرف تعزیه‌داری جناب سیدالشهدا و ائمه هدی علیهم‌السلام و اولاد ایشان از روضه‌خوانی و قهوه و غلیان و خرج سفره و آنچه لازمه مجلس تعزیه است، ... شود، هرجا که متولی صلاح داند و ممکن شود، صرف نمایند.
 سهمی را به فقرای از ارحام و همسایگان پریشان برسانند.
 سهمی به فقرای از صغار سادات و غیرسادات برسانند.
 سهمی را به فقرای از زوار روضات مقدسه از عتبات عالیات و مشهد مقدس حضرت رضا علیه‌السلام رسانند.
 سهمی را به فقرای از طلاب تحصیل علوم شرعیه و احکام دینیه می‌نمایند و اطفال ایتام را تعلیم قرآن و غیره نمایند، رسانند.
 سهمی را کتب شرعیه، خواه عربیه و خواه فارسیه، هرچه که در آن ترویج انور بوده باشد از برای اهلش ابتیاع نمایند و پس از وقف تسلیم ایشان نمایند.
 سهمی عزاب [مجردها] از فقرای سادات و غیرسادات را نمایند هریکی تا بیست تومان ... .
 سهمی طلاب و فقرا و مومنین غیر آنها را در ماه مبارک رمضان و یوم عید غدیر افطار دهند و ضیافت نمایند.
 سهمی صرف کفن و دفن اموال فقرای سادات و غیرسادات نمایند.
 سهمی را در تعمیر مساجد مخروبه و پل شکسته که عبور و مرور متعذر باشد، صرف نمایند.
 سهمی صرف روشنایی روضات مقدسه از کربلای معلی و نجف اشرف و کاظمین و عسگریین و مدینه طیبه و مشهد رضا، که قدر و هر جا که متولی صلاح داند، صرف نمایند.
 سهمی در یوم عید غدیر، به فقرای سادات و غیرسادات از ارامل و ایتام و مساکین از مومنین انفاق نمایند ...».
سنه ١٢٦٣ قمری

منبع: شهروند