گفت‌وگو با صادق حیدری‌نیا به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد مهاجرت لهستانی‌ها در جنگ جهانی دوم به ایران

1396/8/30 ۰۸:۰۴

سال 2017 مصادف با هفتادوپنجمین سالگرد ورود مهاجران لهستانی به ایران در خلال جنگ جهانی دوم است. در این ماجرا بیش از یکصد هزار نفر لهستانی که اغلب آنها زنان و کودکان بی‌پناه بودند، از طریق مرز روسیه (بندر انزلی) وارد ایران شدند. به سبب شرایط سختی که این گروه بزرگ در ماه‌های منتهی به مهاجرات به ایران سپری کرده بودند، مهاجرت به ایران اتفاقی خوب و وضعیتی نو برای آنها بود به نحوی که بسیاری از این افراد در خاطرات و گفتگوهایی که بعدها انجام دادند از این مهاجرت به عنوان «ورود به بهشت» یاد کرده‌اند.

مهاجران اروپای شرقی دوباره در تهران

سال 2017 مصادف با هفتادوپنجمین سالگرد ورود مهاجران لهستانی به ایران در خلال جنگ جهانی دوم است. در این ماجرا بیش از یکصد هزار نفر لهستانی که اغلب آنها زنان و کودکان بی‌پناه بودند، از طریق مرز روسیه (بندر انزلی) وارد ایران شدند. به سبب شرایط سختی که این گروه بزرگ در ماه‌های منتهی به مهاجرات به ایران سپری کرده بودند، مهاجرت به ایران اتفاقی خوب و وضعیتی نو برای آنها بود به نحوی که بسیاری از این افراد در خاطرات و گفتگوهایی که بعدها انجام دادند از این مهاجرت به عنوان «ورود به بهشت» یاد کرده‌اند. این اتفاق مهم و تاریخی در شرایطی رخ داد که مردم ایران از فقر و گرسنگی رنج می‌بردند اما با مهربانی پذیرای آوارگان لهستانی شدند و با اهدای لباس و غذا تلاش کردند تا از آنها حمایت کنند. به همین مناسبت سی‌ام آبان‌ماه سال جاری برابر با 21 نوامبر 2017 دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، میزبان کنفرانس بین‌المللی «در جستجوی خانه‌ دوم» است. این کنفرانس با مشارکت سفارت لهستان و با هدف تقویت دیپلماسی فرهنگی و نیز بررسی علل و پیامدهای مهاجرت گسترده‌ لهستانی‌ها در جنگ جهانی دوم به ایران برگزار می‌شود. موسسه فرهنگی نگارستان اندیشه، طراح و مجری این کنفرانس است به همین مناسبت در گفتگویی با صادق حیدری‌نیا مدیرعامل موسسه، از جزئیات این برنامه آگاه می‌شویم:

در ابتدا مختصری درباره زمینه‌های تاریخی این حادثه توضیح دهید تا مخاطبان با سابقه‌ موضوع آشنا شوند؟
احتمالا بسیاری از مخاطبان شما اطلاع دارند که در جریان جنگ جهانی دوم و به‌رغم اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ، مرزهای شمالی و جنوبی کشور با هجوم و تصرف قوای بیگانه مواجه شد و عملا بخش مهمی از مقدّرات سیاسی و امنیتی کشور در دست دولت‌های شوروی و انگلیس بود. در چنین شرایطی، یکباره بیش از 120 هزار آواره‌ی لهستانی از مرزهای شمالی وارد ایران شدند. این افراد در واقع شمار اندکی از آوارگانی بودند که در پی حمله‌ آلمان و شوروی به لهستان، ابتدا به سیبری و مناطق مختلف شوروی کوچانده شده بودند اما پس از حمله آلمان به شوروی و به‌هم خوردن اتحاد سابق، از شوروی خارج شدند. بخشی از آوارگان لهستانی فرصت یافتند تا به جبهه جنگ علیه آلمان بپیوندد اما بسیاری از زنان و کودکان در این مسیر دشوار، راهی ایران شدند. دولت شوروی که سخت درگیر جنگ بود، عملا با اعزام این افراد به ایران، خود را از تامین مایحتاج اولیه‌ آنها رها کرد. این حادثه در سال 1923 رخ داد و امسال یعنی سال 2017 میلادی مصادف با هفتاد و پنجمین سالگرد آن است.
 

همان طور که اشاره کردید، ایران در میزبانی از این افراد اختیاری نداشته و به نوعی در یک وضعیت جبری قرار گرفته، با این وجود پرداختن به چنین حادثه‌ای چه ضرورتی دارد؟
باوجود آنکه در بدو امر ایرانیان ـ اعم از دولت‌مردان و توده‌ مردم ـ نقشی در تصمیم‌گیری‌ها نداشتند اما ورود این تعداد زن و کودک، تاثیر عمیقی بر جامعه ایرانی گذاشت و احساسات مردم را برانگیخت به نحوی که بسیاری از مردم با وجود مشکلات معیشتی در تامین خوراک و پوشاک لهستانی‌ها مشارکت کردند. از سوی دیگر باید توجه داشت که دولت شوروی به دلیل رفتار نامناسب با آوارگان لهستانی و نگهداری آنها در شرایط بسیار بد، همواره سعی داشت تا اخبار این مهاجرت اجباری منتشر نشود زیرا در کوچ اجباری لهستانی‌ها از کشورشان به شوروی و سپس به ایران، شمار زیادی از افراد به دلیل شرایط بسیار دشوار زندگی، جان باختند. حتی کسانی که به ایران رسیدند نیز از بیماری و سوءتغذیه رنج می‌بردند به همین دلیل تعدادی از این افراد در بدو ورود به ایران (از بندر انزلی) در همان جا درگذشتند و برخی دیگر در مشهد و اصفهان و تهران، جان باختند. با این وجود تعداد قبور لهستانی‌ها در ایران ـ که در هفتاد و پنج سال گذشته همچنان باقی مانده ـ نشان می‌دهد که شمار جان باختگان در مقایسه با تعداد مهاجران بسیار اندک است. همچنین کسانی که خاطرات خود را از این مهاجرت ثبت کرده‌اند، بر این نکته اتفاق نظر دارند که عزیمت از شوروی به ایران، به گذر از جهنم به بهشت شبیه بود. به این دلایل، پرداختن به چنین موضوعی درواقع تقویت جایگاه ایران در عرصه‌ی بین‌الملل و ارائه‌ تصویری واقعی از فرهنگ والای ایرانیان است.
 

این مهاجرت چه پیامدهایی برای ایران داشت؟
هرچند که ورود این حجم مهاجر در آن مقطع تاریخی، در کنار هزینه‌‌های گزافی که ارتش‌های بیگانه بر ملت تحمیل کردند، بر شرایط اقتصادی و معیشتی کشور تاثیر منفی داشته اما این رخداد، رویه‌ دیگری هم داشت؛ مهاجرت لهستانی‌ها به ایران آغاز فصلی نو در روابط دو ملت و فرهنگ ایران و لهستان بود زیرا آفرینش‌های هنری مانند تئاتر و نقاشی، تحقیقات ایران‌شناسی، آموزش برخی حرفه‌ها و صنایع و نهایتاً پیوندهای خویشاوندی بین تعدادی از مهاجران با خانواده‌های ایرانی، نشان می‌دهد که حضور این افراد در ایران آثار مثبت زیادی همراه داشته است. همچنین در چند دهه‌ اخیر، موضوع مهاجرت لهستانی‌ها به ایران، دست‌مایه ساخت مستندهای متعدد سینمایی، برپایی نمایشگاه‌های عکس و سند و نگارش مقالات و کتب متعددی بوده است. از همین روی، این رخداد تاریخی را باید از ابعاد و جنبه‌های گوناگونی بررسی کرد.
 

باعنایت به این مهم که برگزاری چنین کنفرانسی جنبه ملی دارد و انتظار می‌رود که مجموعه‌های دولتی مانند وزارت خارجه عهده‌دار برگزاری آن باشند، بفرمایید که فکر برگزاری آن در یک موسسه فرهنگی چگونه و از کجا شکل گرفت؟
سال 2014 به عنوان پانصد و چهلمین سالگرد آغاز روابط سیاسی ایران و لهستان، در دفتر مطالعات وزارت خارجه نمایشگاه و کنفرانس کوچکی برگزار شد که معاون وزیر فرهنگ لهستان و جناب آقای دکتر صالحی معاون وقت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در آن شرکت کردند. طی برگزاری آن برنامه، مقرر شد که برنامه‌ بعدی در لهستان برگزار شود. چون دستگاه‌های دولتی در برگزاری برنامه‌ی متقابل تاخیر کردند، موسسه نگارستان اندیشه با همکاری دانشگاه ورشو، طرح برگزاری یک کنفرانس دو روزه با موضوع روابط فرهنگی ـ تمدنی ایران و لهستان را تدوین کرد. در گام‌های بعدی، دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران هم به این همکاری افزوده شد و نهایتا در بهار 2015 / اردیبهشت 1394 یک کنفرانس با حضور 15 نفر استادان ایرانی و ده نفر از استادان لهستانی در ورشو برگزار شد. در حاشیه این برنامه، گروه ایران‌شناسی دانشگاه کراکوف ـ که از قدیمی‌ترین مراکز ایران‌شناسی در اروپاست ـ پیشنهاد کردند که کنفرانس مشابهی در کراکوف برگزار شود. لذا برای اردیبهشت ماه سال 1396 این برنامه‌ریزی انجام شد و نهایتا با مدیریت موسسه نگارستان اندیشه و مشارکت دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، کنفرانس رویکردهای نو در مطالعات ایرانی، در دانشگاه یاگلونی کراکوف برگزار شد. از زمستان سال قبل، که موسسه مشغول رایزنی‌ها با سفارت لهستان به منظور برگزار کنفرانس کراکوف بود، بحث برگزاری کنفرانس دیگری در تهران با موضوع سالگرد ورود مهاجران لهستانی به ایران مطرح شد و با استقبال بسیار خوب طرف لهستانی مواجه شد به این ترتیب زمان و مکان برگزاری از همان سال قبل تعیین شد و دانشگاه تهران به عنوان میزبان برنامه و موسسه نگارستان اندیشه به عنوان مجری طرح معرفی شدند.
 

باتوجه به ابعاد کار و حضور چهره‌های برجسته‌ علمی و دیپلماتیک لهستانی در این برنامه، چه نهادهای فرهنگی یا دانشگاهی دیگری در برگزاری این کنفرانس مجموعه شما را یاری کردند؟
باوجود آنکه موضوع و محتوای کنفرانس جنبه‌ ملی دارد و انتظار می‌رفت که دستگاه‌های دولتی حساسیت و اهمیت بیشتری برای آن قائل باشند، لیکن در برگزاری کنفرانس، موانع و فراز و نشیب زیادی وجود داشت که البته عمده‌ آنها ناشی از تنگناهای مالی در دستگاه‌های مختلف بود. با این وجود در خلال برگزاری جلسات علمی و اجرایی، علاوه بر دانشگاه تهران، مجموعه‌های دیگری هم به این کار افزوده شدند؛ سازمان اسناد و کتابخانه ملی در سطح ریاست و معاونت‌ها به این برنامه وارد شدند و از اجرای آن حمایت کردند. معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و شخص آقای وزیر ـ که در برنامه‌ی سال 2014 میزبان معاون وزیر فرهنگ دولت لهستان بودند ـ همراهی ویژه‌ای در این برنامه داشتند. دفتر مطالعات وزارت خارجه با کمک به چاپ اسناد و کتاب‌ها در این کنفرانس مشارکت کردند. معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات هر کدام سعی کردند بخشی از کارهای کنفرانس را پوشش دهند. همچنین پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، در تسهیل کارها این مجموعه را یاری کردند. البته سفارت لهستان در تهران، پیش از همه‌ی اینها و بیش از سایر دستگاه‌ها در این برنامه مشارکت داشته و عملاً برگزاری کنفرانس ناشی از حمایت‌ها و همراهی آنهاست.
 

در روز کنفرانس چه مقالاتی ارائه خواهد شد و چه مهمانانی از ایران و لهستان سخنرانی می‌کنند؟
حدود 11 سخنرانی علنی در دو نشست تخصصی ارائه خواهد شد که 5 مقاله را مهمانان لهستانی ارائه خواهند کرد و 6 مقاله دیگر را استادان و پژوهشگران ایرانی. از میان استادان ایرانی، چهره‌های شناخته شده‌ای چون دکتر داریوش رحمانیان (دبیر کمیته علمی و استاد دانشگاه تهران)، کاوه بیات، رضا آذری شهرضایی، علیرضا دولتشاهی، مجید تفرشی و خسرو سینایی حضور خواهند داشت. از لهستان هم پروفسور آنا کراسنولسکا استاد برجسته‌ دانشگاه یاگلونی کراکوف و مترجمه مثنوی و شاهنامه به زبان لهستانی، خانم دکتر رناتا روسک و آقای دکتر ماتئوش کواگیش همکاران ایشان در بخش ایران‌شناسیِ دانشگاه کراکوف، آقای دکتر استانیسلاو یاشکوسکی استاد تاریخ در بخش ایران‌شناسی دانشگاه ورشو و خانم ایونا نویتسکا، پژوهشگر و مترجم زبده‌ فارسی ـ لهستانی و مسئول کتابخانه شرق‌شناسی ورشو مقالاتی در موضوع همایش ارائه خواهند کرد.
 

علاوه بر مقالات علمی، چه برنامه‌های جنبی دیگری در محل کنفرانس یا فضاهای دیگر برگزار می‌شود؟
به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد این حادثه‌ تاریخی، سفارت لهستان برنامه‌هایی را در تهران و اصفهان تدارک دیده که مستقلا برگزار شده است. اما کارهایی که ذیل این کنفرانس و به صورت متمرکز برنامه‌ریزی شده، علاوه بر ارائه مقالات، شامل موارد زیر است: اجرای موسیقی توسط گروه پرسپولیش (ایرانی ـ لهستانی) در نشست افتتاحیه؛ اجرای تئاتر توسط گروه هنری ـ دانشجویی مطراق در نشست افتتاحیه؛ برپایی نمایشگاه اسناد تاریخی برپایه اسناد موجود در سازمان اسناد ملی و آرشیو وزارت خارجه، همراه با نمایشگاهی مشتمل بر تاریخ ارتش ژنرال آندرس و تلاش‌های او در خلال جنگ جهانی دوم. این نمایشگاه به صورت همزمان در سه نقطه برگزار می‌شود: نمایشگاه اول، در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برپا می‌شود و نسخه‌های دیگری از این نمایشگاه در سازمان اسناد ملی و باغ کتاب تهران برپا خواهد شد تا مخاطبان بیشتری بتوانند با این رویداد آشنا شوند. همچنین همزمان با برپایی نمایشگاه اسناد در باغ کتاب، گروه موسیقی و تئاتر نیز اجرا خواهند داشت. امید است، این تلاش‌ها به تقویت دیپلماسی فرهنگی و ترسیم چهره‌ واقعیِ فرهنگ و تمدن ایران در جهان یاری رساند.

منبع: ابتکار