دختر فتحعلی‌شاه قاجار چگونه خود را در موزه‌های ایران ماندگار کرد

1396/8/14 ۰۷:۴۹

کمی آن‌سوتر از میدان امام‌خمینی، از زیر دروازه ‌باغ‌ملی، نماد تاریخی پایتخت دويست ساله ‌ایران که بگذری، به محوطه خاطره‌انگیز باغ‌ملی وارد می‌شوی. اگر در جست‌وجوی تاریخ و فرهنگ‌ باشی، این محوطه تاریخی و زیبا می‌تواند گوشه‌ای خلوت برایت باشد. باورکردنی نیست؛ چند صد متر دورتر بازار فیلم و نوار و سی‌دی برپا است و کمی آن‌سوتر بازار دارو و دوا و بالاتر از آن بورس دلار و فرانک و یورو. این‌جا اما در فضای ساکت و آرام‌اش چنان قراری می‌یابی که می‌خواهی ساعت‌ها بنشینی و بیندیشی. این‌جا اما جای نشستن و درنگ‌کردن نیست؛ بزرگترین موقوفه فرهنگی ایران با آثاری ویژه روبه‌رویت قرار دارد. این‌جا کتابخانه و موزه ملی ملک است! نشانی یک شاهزاده خانم خوشنام قاجاری را در این‌جا داده‌اند؛ در جست‌وجوی او آمده‌ایم.

ملاقات با شاهزاده خانم هنرمند قاجاری
تهران، باغ ملی، ‌سال ١٣٩٥خورشیدی، یک روز دل‌انگیز بهاری

کمی آن‌سوتر از میدان امام‌خمینی، از زیر دروازه ‌باغ‌ملی، نماد تاریخی پایتخت دويست ساله ‌ایران که بگذری، به محوطه خاطره‌انگیز باغ‌ملی وارد می‌شوی. اگر در جست‌وجوی تاریخ و فرهنگ‌ باشی، این محوطه تاریخی و زیبا می‌تواند گوشه‌ای خلوت برایت باشد. باورکردنی نیست؛ چند صد متر دورتر بازار فیلم و نوار و سی‌دی برپا است و کمی آن‌سوتر بازار دارو و دوا و بالاتر از آن بورس دلار و فرانک و یورو. این‌جا اما در فضای ساکت و آرام‌اش چنان قراری می‌یابی که می‌خواهی ساعت‌ها بنشینی و بیندیشی. این‌جا اما جای نشستن و درنگ‌کردن نیست؛ بزرگترین موقوفه فرهنگی ایران با آثاری ویژه روبه‌رویت قرار دارد. این‌جا کتابخانه و موزه ملی ملک است! نشانی یک شاهزاده خانم خوشنام قاجاری را در این‌جا داده‌اند؛ در جست‌وجوی او آمده‌ایم.
دیداری نزدیک با شاهزاده خانم
اگر به کتابخانه و موزه ملی ملک سر بزنی با یک اثر ویژه روبه‌رو خواهی شد. قرار ملاقات با گلین خانم ما را به این گنجینه زیبا آورده است؛ ام‌سلمه ملقب به گلین خانم، دختر هنرمند و فرهیخته فتحعلی‌شاه قاجار. به سالن کتابت و خو‌نویسی موزه که وارد می‌شوی، پیش از تماشای سیر دگرگونی خوشنویسی ایران و اسلام از‌ هزار ‌سال پیش تا امروز، یک قطعه ویژه خوشنویسی نگاهت را خیره می‌کند. در تابلویی نصب‌شده بر دیوار، یک اثر جالب با زمینه‌ای مشکی به چشم می‌خورد؛ توضیحات کنار اثر شاید بتواند ما را به شاهزاده خانم نزدیک کند «دعای چهارده معصوم به خط ام‌سلمه.... زرنویسی خط نسخ ممتاز سده سیزدهم روی کاغذ مشکی آهارمهره.» نشانی را درست آمده‌ایم؛ شاهزاده خانم قاجاری همین‌جا ایستاده؛ با اثری نفیس و زیبا که از خود به جای گذاشته است. دعایی که با طلا خوشنویس کرده است، ما را به روزگار گذشته می‌برد.
دویست ‌سال پیش، عصمت خاندان قاجار؛ زنی فرهیخته و نامدار
ام‌سلمه (گلین خانم) از خوشنويسان و شاعران سده‌های سيزده و چهارده هجری و دختر فتحعلی‌شاه قاجار، از مادری گرجستانی به نام زیباچهر خانم زاده شد. او که با پسر عمویش زین‌العابدین‌خان ازدواج کرده بود، از مفاخر خاندان قاجار به شمار می‌آید. در حديقه‌الشعراء از او با نام «عصمت قاجار» یاد شده است. گلين‌خانم خوشنويسی را از استادانی چون آقا زين‌العابدين اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله فراگرفت. وی افزون بر خوشنويسی در هنر تذهيب نيز دستی داشت. گلين‌خانم يکي از زنان آگاه و فرهیخته دربار قاجار در زمانه خویش قلمداد می‌شد. روایت شده است بسیاری از شاهزادگان برای دریافت راهنمایی و پاسخ پرسش‌های خود به او مراجعه می‌کردند. ام‌سلمه در خط نسخ مهارتی فراوان داشت. آثاری گوناگون از او بر جای مانده است. يک جلد قرآن به خط نسخ به ‌سال ١٣٠٢ قمری و نيز مجموعه‌ای نفيس از ادعيه و آيات قرآن در قالب مرقع و قطعه خوشنویسی ازجمله یادگارهای این شاهزاده‌خانم باذوق و خوشنام هستند.
در کنار آن قطعه خوشنویسی، دو نسخه نفیس نیز به خط ام‌سلمه در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد؛ یکی «دعای صباح» و دیگری «الدعا» که یاد و نام شاهزاده‌خانم را از دویست ‌سال پیش با خود آورده و اکنون در این گنجینه به نمایش گذارده‌اند. کتاب الدعا، یکی از این دو اثر متعلق به این بانوی هنرمند ایرانی به شمار می‌آید که به خواست برادرش محمدتقی میرزا کتابت کرده است. این اثر به خط نسخ در‌ سال ١٢٤٣ هجری قمری روی کاغذ فستقی الوان با جلد ترمه نگاشته شده است. دعاهای صباح و گشایش در روزی و پس از نماز بامداد در این نسخه خطی آمده است. اثر دیگر دعای صباح است که برای معتمدالدوله فرهاد میرزا، دیگر شاهزاده هنردوست و خوشنام قاجاری در‌ سال ‎۱۲۵۵ قمری به خط نسخ خفی و به شیوه رنگه‌نویسی نگارش یافته است. آثاری دیگر از این بانوی خوشنویس در کتابخانه‌های کاخ گلستان، آستان قدس رضوی و آستانه‌های کربلا و نجف وجود دارد. ام‌سلمه در خیل خوشنویسان زن از جایگاهی ممتاز برخوردار است.
ام‌سلمه را می‌توان در زمره آن دسته از زنان ایرانی برشمرد که اولیویه، سفرنامه‌نویس فرانسوی دوره فتحعلی‌شاه قاجار، بسیار هوشیار توصیف کرده است. کسانی که کوشیده بودند در فضای مردانه روزگار خویش، با هنرآفرینی نامی برای خویش بیابند و هنرشان را عرضه کنند. در روزگارانی که بسیاری از زنان به دنیای ویژه زنانه آن زمانه خو گرفته بودند، کسانی چون گلین‌خانم بر آن شدند به گستره‌هایی دگرگونه وارد شوند. ام‌سلمه از زنان پیشتاز تاریخ معاصر ایران در حوزه هنر است. آثاری که از او بر جای مانده، امروز بر پیشانی کاروان هنر ایران می‌درخشد و یاد این شاهزاده‌خانم قاجاری را جاودانه کرده است.

منبع: شهروند