مرد مهاجری كه عاشق كشورش بود

1396/8/8 ۰۹:۱۹

وقتی سالیان از پس هم می‌گذرند آدم‌ها متوجه می‌شوند چه بود و چه شد! این خاصیت گذر زمان است. جامعه ایرانی در میانه دهه ٧٠ همچنان تحت تاثیر عوارض سیاسی- اجتماعی ناشی از انقلاب و ٨ سال جنگ به سر می‌برد. بعضی هنرمندان شناخته شده بنا به جبر زمانه یا اختیار از كشور كوچ كرده بودند و گروهی دو دل در برزخ بین ماندن و رفتن.

 ركن‌الدین خسروی

بابك احمدی: وقتی سالیان از پس هم می‌گذرند آدم‌ها متوجه می‌شوند چه بود و چه شد! این خاصیت گذر زمان است. جامعه ایرانی در میانه دهه ٧٠ همچنان تحت تاثیر عوارض سیاسی- اجتماعی ناشی از انقلاب و ٨ سال جنگ به سر می‌برد. بعضی هنرمندان شناخته شده بنا به جبر زمانه یا اختیار از كشور كوچ كرده بودند و گروهی دو دل در برزخ بین ماندن و رفتن. عده‌ای هم با خود جز ماندن، به جان خریدن پیچ‌وخم‌ها و خدمت به نسل جوان قرار دیگر نداشتند. ركن‌الدین خسروی را باید در همین زمره قرار داد. شاگردانش می‌گویند وقتی استاد خسروی در دهه٧٠ مصادف با سال‌های ابتدایی آغاز به كار دانشگاه سوره قدم به دانشكده گذاشت، روح تازه‌ به كالبد فضای آكادمیك دمید و شوری از جنس دیگر به جان دانشجویان رشته هنرهای نمایشی انداخت. درست همان دوران كه با دشواری و بدون حمایت‌های مرسوم دولتی آن زمان ایده‌هایش را روی صحنه‌ جاری می‌كرد و با استقبال چشمگیر تماشاگران مواجه می‌شد. دوره‌ای كه كمتر كسی باور داشت دشواری‌های تمرین و اجرای نمایش، یكی از اركان مهم تئاتر ایران را خسته كرده و به ناچار باید دل به دریا بزند.  سیمین داوودی، همسر و همراه همیشگی ركن‌الدین خسروی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «كتابخانه ایرانیان از آقای خسروی دعوت كرده بود تا درباره تئاتر ایران سخنرانی كند. از طرفی باید برای معالجه به انگلستان می‌رفت و تا آن زمان ابدا قصدی برای همیشه ماندن و مهاجرت مطرح نبود. ولی عملا به سختی می‌توانست كار كند و از بی‌مهری‌ها دلگیر بود. در فرودگاه مهرآباد هم مسائلی به وجود آمد كه در نهایت به این تصمیم رسید. او عاشق ایران بود و تلاش كرد همین‌جا به كارش ادامه دهد.»
در نهایت اسفند سردِ ١٣٧٥ را باید همان تاریخی دانست كه «ركنی» تئاتر ایران تصمیم گرفت برای همیشه رخت سفر ببندد. همان شبی كه چمدان‌هایش رفت! و خودش به اجبار تا بهار ٧٦ همچنان در ایران ماند. سالیان از پس هم گذشت تا ٢٠ سال بعد، دوباره یك روز زمستانی- ٢٦ دی ١٣٩٥- خبر رسید تئاتر ایران به سوگ یكی از اركان خود نشسته است. محمدرضا خاكی از مدرسان و كارگردانان تئاتر عصر روز شنبه در مراسم نكوداشتی كه با حضور همسر ركن‌الدین خسروی، شاگردانش و همكارانش در دانشگاه سوره برگزار شد با بغضی در گلو خاطره‌ای تعریف كرد كه گویا‌ست. «وقتی «باغ آلبالو» را روی صحنه داشت، یكی از شب‌ها به دیدن نمایش رفتم و او دستم را گرفت و به پشت صحنه برد. یك جعبه لامپ دیدم كه در نظر اول برایم عجیب به نظر می‌رسید. آقای خسروی گفت: می‌بینی؟! عده‌ای هر شب لامپ‌های پشت صحنه من را می‌شكنند و باید یك جعبه لامپ بخرم.» این هنرمند ادامه داد: «به هرحال ما در چنین شرایطی تئاتر كار كردیم. به هرحال عده‌ای به تئاتر احترام گذاشتند و عده‌ای هم نگذاشتند. البته هنوز هم بعضی به تئاتر احترام نمی‌گذارند. امیدوارم راه افرادی مثل خسروی را ادامه دهیم كه به تئاتر احترام گذاشتند.» هرمز سیرتی در همین رابطه به نكته جالبی اشاره كرد. «همان زمان در سالن اصلی تئاتر‌شهر نمایشی روی صحنه بود كه دولتی‌ها بسیار برایش هزینه كرده بودند ولی تماشاگر دعوتی داشت، آن ‌هم بسیار اندك؛ اما «باغ آلبالو»ی خسروی بدون كوچك‌ترین حمایت دولتی، مملو از تماشاگر بود.»
عطاء‌الله كوپال، مدرس دانشگاه و همراه قدیمی ركن‌الدین خسروی صحبت‌هایش را اینگونه آغاز كرد: «در ادبیات فارسی آرایه‌ای به نام «استعاره» وجود دارد. طی سال‌های طولانی زیست و همكاری با ركنی متوجه ویژگی در آثارش شدم كه نامش را استعاره در میزانسن می‌گذارم. خسروی از دل نمایشنامه میزانسن‌هایی استخراج می‌كرد كه استعاره‌ای رخ می‌داد و تماشاگر از بازیگر حركتی می‌دید كه درست معنای دیالوگ بیان شده را تداعی می‌كرد. میزانسن برای خسروی یك حركت صرف (movement) نبود بلكه به تراشیدن یك سنگ و تبدیل آن به شیء ارزشمند شباهت داشت.» كوپال از همكاری با خسروی در نمایش «تیاله» محمدرضا كلاهدوزان به عنوان نخستین تجربه‌ای یاد كرد كه با «یك كارگردان واقعی» مواجه شد: «مهم‌ترین ایده‌اش این بود كه كارگردان باید چیزی به اثر اضافه كند. از این حیث خسروی در طول خلق نمایش به این توجه داشت كه ضمن خلق یك میزانسن به چیدمان تركیبی دست پیدا كند و این را در نمایش «تولد» (١٣٦٧) می‌بینید. جایی كه به یك آفرینش دوباره از متن دست پیدا كرد.» این مدرس دانشگاه در نهایت از یك ایده جدی صحبت كرد: «برای خسروی نه فقط بزرگداشت كه باید موزه‌ای برپا كنیم تا تمام آنچه یك عمر انجام داد یكجا جمع شود و برای نسل‌ آینده قابل مشاهد و بررسی باشد.»
اصغر شریعتی از شاگردان قدیمی ركن‌الدین خسروی كه اجرای مراسم را برعهده داشت از تاثیر آن سال‌های استاد خود بر دانشجویان و محیط دانشگاه گفت و از رویا تیموریان به عنوان یكی از شاگردان قدیمی او خواست به صحنه بیاید.
تیموریان كه به همراه مسعود رایگان در مراسم حضور داشت ابتدا به تقدیر و تشكر از سیمین داودی پرداخت: «اگر یك فرد فرهیخته و عاشق فرهنگ و هنر كشور كنار آقای خسروی نبود امكان نداشت او بتواند تمام زمانش را صرف تئاتر كند. الان متوجه شدم چه شانسی داشتم كه آن زمان با ایشان آشنا شدم و درس گرفتم. فكر می‌كنم بزرگ‌ترین كارم به عنوان شاگرد این است كه آن آموزه‌ها را به نسل جدید منتقل كنم. آقای خسروی همواره می‌گفت تا انسان خوبی نباشید نمی‌توانید هنرمند خوبی باشید و شناخت خود، مهم‌ترین آموزه ایشان بود.»
اما در كنار خاطره‌گویی جمشید جهانزاده، شعر‌خوانی دلنشین بهروز بقایی به یاد استادش- كه استقبال گرم حمید مظفری را به همراه داشت- و نمایش مستند «مردی با پیراهن مشكی»؛ صحبت‌های سیمین داودی، همسر ركن‌الدین خسروی حسن پایان نكوداشت بود: «روزگار عجیبی است و كمتر كسی سرجای خودش قرار دارد. در اصل خسروی باید اینجا روی صحنه در برابر شما می‌ایستاد ولی از بد روزگار من اینجا هستم. خسروی آنچه برای احیای تئاتر انجام داده برای همیشه خواهد ماند. او شیفته ایران بود و غربت و دوری از كشور هم نتوانست مانع جست‌وجوهایش شود. همواره خوشحال بود كه چراغ تئاتر با وجود موانع كه او خوب با آن موانع آشنایی داشت، روشن است. همواره نگران تبدیل شدن تئاتر به وسیله‌ای برای سرگرمی بود و من در این سال‌ها با مرور دست‌نوشته‌ها و مصاحبه‌های خسروی او را دوباره شناختم. او معتقد بود داشتن تئاتر پویا و تفكربرانگیز به از خودگذشتگی نیاز دارد و باور داشت دانشجویان و هنرمندان می‌توانند این مهم را تحقق بخشند تا ما شاهد پویایی این هنر والا باشیم.» فرزاد معافی، مدیر گروه نمایش دانشگاه سوره در این مراسم از اضافه شدن جایزه‌ «ركن‌الدین خسروی» در جشنواره تئاتر دانشگاه سوره خبر داد. به نظر می‌رسد پیگیری اختصاص بخشی از موزه تئاتر ایران به آثار به‌یادگار‌مانده از این هنرمند صاحب‌ سبك و اندیشه تئاتر ایران پیشنهادی است كه باید از سوی مسوولان هنرهای نمایشی جدی گرفته شود. نكوداشت استاد ركن‌الدین خسروی به همت دانش‌آموختگان تئاتر سوره و شاگردان استاد در دانشگاه سوره برگزار شد.

منبع: اعتماد