تصویری غم‌انگیز از جاده‌ها و راه‌های ایران در تاریخ

1396/7/11 ۰۹:۰۰

یک بازرگان ونیزی که در دوره آق‌قویونلوها به ایران سفر کرده است، تصویری از وضع ایران در روزگار آشفته پیش از برآمدن حکومت نیرومند صفوی در ایران ارایه می‌دهد که نکته‌ای ویژه در خود نهفته دارد. «کشور ایران دارای ٥٢ شهر است که مهمترین آنها تبریز پایتخت همه مملکت است

این راه ویرانه

یک بازرگان ونیزی که در دوره آق‌قویونلوها به ایران سفر کرده است، تصویری از وضع ایران در روزگار آشفته پیش از برآمدن حکومت نیرومند صفوی در ایران ارایه می‌دهد که نکته‌ای ویژه در خود نهفته دارد. «کشور ایران دارای ٥٢ شهر است که مهمترین آنها تبریز پایتخت همه مملکت است... بناها محقر است... راه‌ها ناخوشایند است، زیرا یا پوشیده از گردوخاک است یا گل‌ولای، که کار سفر را مشکل می‌کند». این‌که بازرگان ونیزی به ناخوشایندی راه‌ها در سرزمین ایران اشاره کرده است، در واقع به وضعیتی اشاره دارد که می‌تواند یکی از مسائل ویژه تاریخ ایران به‌ویژه در زمینه ارتباطی به شمار آید. جهانگردان دیگر در دوره‌های بعد نیز در سفرنامه‌های خود بسیار به این وضع ویژه در ایران برخورده و از آن یاد کرده‌اند. به جز در روزگار صفوی که امنیت حاکم بر جامعه، شرایط این سرزمین و مردمان‌اش را بهبود بخشید، در دوره‌های پس از آن با تصویرهایی همسانِ آنچه بازرگان ونیزی در روزگار پیش از صفوی ارایه کرده است، روبه‌رو خواهیم بود. چهار روایت در این زمینه می‌تواند آگاهی‌هایی جالب و آموزنده درباره وضع راه‌ها و جاده‌ها در تاریخ ایران به‌ویژه در سده‌های متاخر ارایه دهد.
 

ژان شاردن: راه را نباید تعمیر کرد
ژان شاردن، جهانگرد پرآوازه فرانسوی دوره صفوی درباره نگرش ایرانیان به بهسازی و بازسازی راه‌ها و جاده‌ها روایتی جالب دارد. او در کتاب «سفرنامه شاردن» می‌نویسد؛ «ايرانيان بر عموم بر اين اعتقادند نه‌تنها بناهاي عمومي بلكه هيچ بنايي را نبايد ترميم و تعمير كرد. آنان بر اين باور باطل و خرافه‌اند كه بناها و عمارت‌ها نيز مانند آدميان درگذرند و همچنان كه انسان وقتي پير شد، مي‌ميرد، بناها وقتي رو به ويراني مي‌نهند، ترميم و تعميركردنشان كاري بيهوده است. به سخن ديگر به همين سبب فرزندان و وارثان باني بناهاي عمومي به تعمير و ترميم ابنيه‌اي كه پدرانشان بنا نهاده‌اند، همت نمي‌ورزند. از اين‌رو آباداني كاروانسراها، پل‌ها، راه‌هاي عمومي بيش از مدتي كه بايد، نمي‌پايد».
فسادی که جلوی ساخت جاده را می‌گیرد
هانری دالمانی، جهانگرد فرانسوی در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختياري» درباره تأثیر فساد مالی و اداری در نظام حکومتی ایران در روزگار قاجار بر ساخت و گسترش شبکه جاده‌ها و راه‌ها می‌نویسد: «در موقعي كه شاه به فكر انجام كارهاي عام‌المنفعه‌اي بيفتد و بخواهد مثلا باصلاح جاده‌اي بپردازند يا پلي در روي رودخانه بسازند، مبلغي كه براي اينكار منظور شده و از خزانه دولتي بيرون آمده، به محض اين‌كه به دست كارمندان دولتي مي‌رسد، در هر مقام و درجه‌اي مقداري از آن كاسته مي‌شود به‌طوري ‌كه چون به دست آخر رسيد، قابل آن نيست كه اقلا به كار شروع كنند. به همين دليل است كه اوضاع راه‌هاي ارتباطي اين كشور به وضع رقت‌باري درآمده است. در مواقعي كه به ندرت به فكر اصلاح و تعمير راهي مي‌افتند، به قدري در مصرف پول خودداري مي‌شود كه راه خراب سابق بر راه اصلاح‌شده به‌‌مراتب ترجيح دارد».
 

برتری امیر هرات بر حاکم مشهد در زمینه راهسازی
بی‌توجهی حاکمان به راهسازی و نگهداری و تعمیر راه‌های کهن، در برابر توجه ویژه آنان به ثروت‌اندوزی، عاملی دیگر به شمار آمده که در خرابی جاده‌های سرزمین ایران بسیار تأثیرگذار بوده است. چارلز ادوارد ییت، نظامی انگلیسی در دوره قاجار به این مسأله در کتاب «سفرنامه خراسان و سیستان»، با یک مقایسه جالب، از وضعیتی در این زمینه پرده برمی‌دارد که آگاهی از آن، نگرش حاکمان ایرانی را نسبت به کوشش در زمینه راهسازی می‌تواند بیانگر باشد. او از کوشش‌های امیر هرات در رسیدگی به جاده‌ها به نیکی یاد کرده، آن را «وجه تمايز اصلي بين حكومت ايران و افغان» برمی‌شمرد و دراین‌باره می‌نویسد؛ «در مشهد و ساير شهرهاي ايران هيچ حاكمي به فكر ساختن جاده و راه نيست، چه رسد به كاشتن درخت در دو سوي آن. تمام فكر آنها انباشتن ثروت و خوشگذراني است و اصلا به فكر انجام كاري جهت تأمين رفاه عمومي نيستند».
 

راه‌های ویرانه دارالخلافه قاجاری
وضعیت نامناسب شبکه جاده‌های ایران در سده‌های گذشته، شاید این مسأله را درنظر آورد که ویژگی یادشده تنها برای منطقه‌های دوردست به‌ویژه بیابانی و کوهستانی و مسیرهای سخت‌گذر می‌توانسته است، باشد. بررسی‌ها اما وضعیتی همه‌گیر در این زمینه بیان می‌کند. روایت‌های جهانگردان در دوره قاجار به ما نشان می‌دهد که حتی راه‌ها و جاده‌های پیرامون پایتخت ایران نیز در زمینه برخورداری از راه‌های مناسب، از دیگر منطقه‌ها دست‌کم نداشته است. ادوارد پولاک، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین‌شاه قاجار دراین‌باره می‌نویسد؛ «حتی از پایتخت تا نزدیک‌ترین کاخ تفریحی شاه یعنی نیاوران که در دامنه البرز واقع است و در دشت هموار یک‌ونیم میل فاصله دارد، با وجود آمدوشد بسیار جاده نکشیده‌اند. سنگ‌ها، بریدگی‌ها و جوی‌های روباز در بسیاری از جاها راه را مسدود کرده است». فرد ریچاردز، نقاش و جهانگرد انگلیسی، در این زمینه به شیوه‌ای مقایسه‌ای، با پولاک فرانسوی همراهی می‌کند؛ «به تقریب در ٥/٤کیلومتری تهران در بالای یک جاده بسیار بد و نفرت‌انگیز که حتی از جاده‌های بیرون شهر مشهد بدتر است، یک کوه خاکی است که بقایای شهر ری یا «راگا» پایتخت ماد قدیم است».

منبع: شهروند