تاریخ‌نگار نهادهای اقتصادی و اجتماعی باستان

1396/6/22 ۰۹:۲۷

حمد عبدالقدیرویچ داندامایف در دوم سپتامبر ١٩٢٨ میلادی در داغستان زاده شد. او تحصیلات عالی خود را در موسسه تاریخ علوم آکادمیک شوروی در مسکو فرا گرفت و در ‌سال ١٩٥٩ میلادی از رساله دکترای خود با نام «حکاکی بیستون به‌عنوان سند حکمرانی داریوش اول» دفاع کرد.

 نگاهی به آثار و پژوهش‌های محمد داندامایف به بهانه درگذشت او
 

علیرضا عسگری: حمد عبدالقدیرویچ داندامایف در دوم سپتامبر ١٩٢٨ میلادی در داغستان زاده شد. او تحصیلات عالی خود را در موسسه تاریخ علوم آکادمیک شوروی در مسکو فرا گرفت و در ‌سال ١٩٥٩ میلادی از رساله دکترای خود با نام «حکاکی بیستون به‌عنوان سند حکمرانی داریوش اول» دفاع کرد. داندامایف در دانشگاه‌های گوناگون همچون لنینگراد، لندن، آکسفورد، ژنو، زوریخ، کلمبیا، شیکاگو و نیویورک، تاریخ تدریس کرد. حوزه کاری او تاریخ شاهنشاهی هخامنشی و تاریخ و فرهنگ بابل باستان بود. داندامایف آثاری گران‌سنگی نگاشت که بسیاری از آنها سنگ بنای شناخت تاریخ هخامنشی و بابل باستان به شمار می‌آیند. «ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی» به‌گونه‌ای مفصل به کتیبه بیستون، تاریخ خط میخی فارسی باستان، پادشاهی کورش بزرگ و قیام گئومات مغ می‌پردازد. این کتاب از مهمترین آثار شناخت کتیبه بیستون و داستان مناقشه‌برانگیز قیام گئومات مغ است. این اثر را روحی ارباب نخستین‌بار به ‌سال ١٣٥٢ به فارسی برگرداند که اکنون انتشارات علمی و فرهنگی آن را منتشر می‌کند. «تاریخ سیاسی هخامنشیان» یکی از دقیق‌ترین تاریخ‌نگاری‌های این حوزه به شمار می‌آید که از برآمدن دودمان هخامنشی تا یورش اسکندر مقدونی را پوشش می‌دهد. این اثر دوبار به کوشش خشایار بهاری و فرید جواهرکلام به فارسی بازگردانده شده که هر دو اشتباه‌ها و اشکال‌هایی گوناگون دارند و کوششی دوباره در این زمینه، برای دستیابی به ژرفای نگرش علمی نویسنده، راهی نو خواهد گشود. «ایرانیان در بابل هخامنشی» شرح گل‌نبشته‌های عیلامی موراشو به شمار می‌آید که در آن فهرستی از نام ایرانیان ساکن بابل و دیگر شهرهای میان‌رودان (بین‌النهرین) آمده است. محمود جعفری‌دهقی، استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی، این اثر را به ‌سال ١٣٩١ خورشیدی به فارسی بازگردانده و نشر ققنوس منتشر کرده است. «تاریخ سیاسی و اقتصادی هخامنشیان»، کتابی دیگر به شمار می‌آید که نشر گستره با ترجمه میرکمال بنی‌پور به ‌سال ١٣٦٦ منتشر کرده است. از دیگر نگاشته‌های مهم او به «میان‌رودان و ایران در قرون هفتم تا چهارم پیش از میلاد: نهادهای اجتماعی و ایدئولوژی» در ‌سال ٢٠٠٧، «برده‌داری در بابل ٦٢٦ - ٣٣١» به ‌سال ٢٠٠٨ و «فرهنگ و نهادهای اجتماعی ایران باستان» در ‌سال ٢٠٠٤ میلادی می‌توان اشاره کرد. وی همچنین در دانشنامه ایرانیکا چندین مدخل نگاشته است. این چکیده فهرست پژوهش‌ها و آثار، گویای دانش غنی داندامایف از تاریخ ایران باستان در دوره هخامنشی و پیش از آن برشمرده می‌شود. محمد داندامایف در ٢٨ آگوست ٢٠١٧ از جهان چشم فروبست.
 

اهمیت تاریخ‌نگاری داندامایف
داندامایف را هم مورخ «نهادهای اقتصادی و اجتماعی»، هم نگارنده «تاریخ سیاسی» می‌توان دانست. تاریخ‌نگاری وی بر پایه اسناد دست، اول یعنی گل‌نبشته‌ها، لوح‌ها و کتیبه‌ها و تاریخ‌نگاری‌های یونانی و دیگر نوشتارها همچون عهد عتیق انجام گرفته است. این تاریخ‌نگار برجسته بر آن بوده است، روایتی دقیق از تاریخ سیاسی ارایه دهد، از این‌رو کتاب «تاریخ سیاسی هخامنشیان» یکی از دقیق‌ترین آثار این حوزه برای شناخت رویدادهای سیاسی به شمار می‌آید. داندامایف در این گستره با تاریخ‌نگاری سرشناس همچون والتر هینتس رویاروی می‌شود؛ مورخی که با وجود بهره‌برداری از اسناد دست اول، بیشتر بر آن بوده است خیال مورخانه را آزاد گذاشته، رخدادهای نامکشوف را بازسازی کند و پندارد «چنین» بوده است. در خوانش آثار هینتس از این‌رو محتاط و در بررسی نگاشته‌های داندامایف دقیق باید بود. داندامایف را مورخ « نهادهای اقتصادی و اجتماعی» نیز نامیدیم، از آن‌رو که در کتاب «ایرانیان در بابل هخامنشی» به تصویر روابط میان افراد درگیر در نهادهای جامعه توجه کرده است و آگاهی‌هایی ارزشمند در گستره تاریخ اقتصادی از آن می‌توان به دست آورد؛ همان‌گونه که مترجم نیز به درستی وی را متخصص «تاریخ موسسات اجتماعی و فرهنگی بابل در طول هزاره اول پیش از میلاد» خوانده است.
توجه به مسأله «نهادها» را در کتاب «تاریخ سیاسی و اقتصادی هخامنشیان» بازمی‌یابیم. او در فصل دوم کتاب «فرهنگ و نهادهای اجتماعی ایران باستان»، به مسائلی چون مدیریت دولتی، نظام‌های حقوقی، روابط ملکی، برده‌داری و ساختار اجتماعی، مالیات دولتی و تعهد بیگاری، نظام پولی، خزانه و تجارت می‌پردازد. تاریخ‌نگاری او بدین ‌ترتیب در پیوند سیاست با نهادهای جامعه جای می‌گیرد. جذابیت بزرگ داندامایف، دقتی بوده که در بازنمایی گذشته به کار برده است. او برای مثال در کتاب «ایرانیان در بابل هخامنشی» در ریشه‌شناسی نام‌ها و آگاهی‌ها درباره افراد، به بزرگترین و بهترین پژوهشگران رجوع می‌کند و توضیحات هرنام، ارجاع به آثار دیگر را دربرمی‌گیرد. این کتاب پژوهشی شگرف به شمار می‌آید، زیرا با استخراج و ریشه‌شناسی نام ٣٥٣ ایرانی، داستان آنان را بر پایه گل‌نبشته‌ها آورده است. این گل‌نبشته‌ها برای ترسیم تاریخ اقتصادی، اجتماعی، حتی حقوقی ایران باستان اهمیت فراوان دارند. او برای مثال از طرح دعا شیتا، برده ارشامه علیه انلیل شوم ادین آگاهی می‌دهد که در جریان آن از «وکلای مدافع بیرون دادگاه» سخن می‌رود. همچنین در توصیف تاریخ اقتصادی مانند مسأله خریدوفروش برده و اقطاع، از آگاهی‌های این کتاب می‌توان بهره برد.
داندامایف با آثار خود مسیری نو برای مطالعات تاریخ هخامنشی و میان‌رودان باستان گشود. دنیای مطالعات تاریخ باستان، وام‌دار سبک تاریخ‌نگاری او در حوزه نهادها، همچنین کوشش‌هایش در بررسی لوح‌ها و گل‌نبشته‌هاست. پژوهشگران این حوزه به رجوع آثار وی بسیار نیازمندند. همه آثار او اما به فارسی بازگردانده نشده است؛ همچنین ترجمه «تاریخ سیاسی هخامنشیان» حقیقتا قابل استناد در یک کار پژوهشی نیست و به کوششی دوباره نیازمند است.

منبع: شهروند