راویان کوچک تاریخ

1396/6/14 ۰۹:۰۱

داستان تمبر از‌ سال ١٨٤٠ میلادی و در لندن پایتخت بریتانیا آغاز می‌شود؛ از تکه‌ای کاغذ سیاه و کوچک با تصویر ملکه الیزابت، به ارزش یک پنس که بعدها به تمبر «پنی سیاه» معروف شد. ناصرالدین شاه قاجار ١٩‌سال بعد در سفرش به اروپا، این پدیده جدید صنعت پست را پسندید و در بازگشت به ایران گروهی را مامور کرد همانند کشورهای اروپایی «پوست‌خانه ممالک محروسه ایران» را صاحب تمبر کنند.

تمبرهای تاریخی؛ ستایشگران تندرستی و شادی‌، مرثیه‌خوانان جنگ و ویرانی

 

تاریخ دو سده اخیر ایران از دریچه تمبر
داستان تمبر از‌ سال ١٨٤٠ میلادی و در لندن پایتخت بریتانیا آغاز می‌شود؛ از تکه‌ای کاغذ سیاه و کوچک با تصویر ملکه الیزابت، به ارزش یک پنس که بعدها به تمبر «پنی سیاه» معروف شد. ناصرالدین شاه قاجار ١٩‌سال بعد در سفرش به اروپا، این پدیده جدید صنعت پست را پسندید و در بازگشت به ایران گروهی را مامور کرد همانند کشورهای اروپایی «پوست‌خانه ممالک محروسه ایران» را صاحب تمبر کنند. ماجرای ١٥٠ساله تمبر در ایران، نزدیک به یک‌سال بعد در ١٢٤٧ خورشیدی آغاز شد؛ قصه‌ای که همچنان ادامه دارد.

نخستین تمبر ایران در کنار طراحی، نامش را نیز از فرانسه وام گرفت. اصطلاح «تمبر پستی» برگردانی از عبارت فرانسوی «Timbre Postal» است.

این تکه‌کاغذ بهادار رفته‌رفته میان همه کشورها رسمیت یافت و با گسترش «اتحادیه جهانی پست» همانند یک پیام‌رسان جهانی، نامه‌ها را در سراسر جهان همراهی کرد. تمبر درون هر کشور نیز گسترش و کاربردهایی گوناگون یافت؛ تمبرهای جاري یا سری پستي، یادگاری، خیریه، امانات، رسمی، دولتی و مالی و عدلیه، محلی و مطبوعاتی، گونه‌های تمبرهایی برشمرده می‌شود که در دوره‌های گوناگون به‌کار رفته ‌است.

تمبرها روایت‌ها و داستان‌هایی بسیار از تاریخ، فرهنگ و زبان یک ملت و سرزمین در خود گنجانده، با مُهرهای درج‌شده بر خود، قصه‌هایی فراوان از کشورداری، کشورگشایی و مرزهای جغرافیایی - سیاسی روایت می‌کنند. هر تمبر با نشان و شمایل خود یا با چهره‌ها و تصویرهایی از نمادهای ملی، اسطوره‌ای، افسانه‌ای، قهرمانی، میراث فرهنگی، رویدادها و یادبودهای مذهبی، تاریخی و سیاسی، اصلاحات، پیشرفت ملی، دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی، سیاست خارجی، رخدادهای گوناگون همچون نمایشگاه‌ها و همایش‌های بین‌المللی، روایت‌های بسیار در خود دارد. تمبرها از یک‌سو ستایشگران روند آموزش، پرورش، تندرستی و شادی‌ مردمان یک سرزمین‌اند، از سویی دیگر مرثیه‌خوان جنگ، ویرانی و پدیده‌هایی ناخوشایند همچون آوارگی به شمار می‌آیند.

مجموعه‌داری تمبر از همان سال‌های میانی سده ١٨ میلادی آغاز شد. ایران نیز از نخستین مسافران این کاروان بوده است. گنجینه تمبر کتابخانه و موزه ملی ملک، نفیس‌ترین مجموعه تمبر در ایران و یکی از بزرگترین نمونه‌ها در جهان به شمار می‌آید. حاج حسین آقا ملک، یکی از بزرگترین مجموعه‌داران خصوصی تاریخ ایران، گنجینه تمبر خود را از سراسر ایران و جهان گرد آورد. مجموعه بزرگ تمبرهای وی، از گرانبهاترین تمبرهای ایرانی تا نمونه‌هایی کمیاب از تمبرهای جهان را دربرمی‌گیرد. پاکت‌های کم‌نظیر پستی نیز در میان این مجموعه، خود را می‌نمایانند؛ سندهایی تاریخی که گاه نامه همراه خود را هنوز نگاه داشته‌اند.

نخستین تمبرهای ایران
نخستین تمبرها همچون «پنی سیاه»، بسته به هر کشور و فرهنگ، گاه با چهره حاکمان، نشان‌ها و شمایل‌های رسمی یا تصویرهای بناهای تاریخی همراه بوده‌اند. نخستین تمبر رسمی ایران، معروف به «تمبر باقری» در دوره قاجار با نشان رسمی دولت ایران- شیر و خورشید- انتشار یافت. چهره حکمرانان قاجار، از ناصرالدین شاه تا جانشینان وی، در ادامه این روند بر تمبرهای رسمی نقش بست. سری سلاطین نیز افزون بر چهره شاهان ایران، نمایی از آثار تاریخی- معماری ایران را می‌نمایاند. این روند در دوره پهلوی نیز ادامه یافت اما با رخداد انقلاب اسلامی در ‌سال ١٣٥٧ دگرگون شد و آن‌گونه تمبرها به تاریخ پیوست.

تمبرهای قاجار
سفرهای سه‌گانه ناصرالدین شاه به اروپا، ایران را با جلوه‌هایی تازه از جهان نو رویاروی کرد. آشنایی با خدمات نوین پستی ازجمله آن رهاوردها بود. از چاپ نخستین تمبر رسمی در ایران به ‌سال ۱۲۴۷ خورشیدی تا روچاپ حکومت موقت پهلوی بر تمبر احمد شاه قاجار در ١٣٠٤ خورشیدی، تمبرهای قاجار بیش از ٥ دهه رویدادهای پرتلاطم این دوره را روایت می‌کنند؛ از آمدن و رفتن شاهان تا جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان، خیزش‌های مردمان آذربایجان، لار و جنگل و اشغال بوشهر توسط بریتانیا، گوشه‌هایی از تاریخ این سرزمین‌اند که در آیینه تمبرهای آن دوره بازتاب یافته‌اند.

تمبرهای پهلوی
روایت برآمدن و برافتادن یک سلسله را از زبان تمبرهای روزگار پهلوی می‌توان شنید؛ حتی پیشتر از آن حکایت برآمدن رضاخان را از قزاقی به سردارسپه و داعیه‌داری برای جمهوری و سرانجام، پادشاهی. تمبرها حکایت دگرگونی روزگار را از چند شاهی و دینار به قران و تومان، موبه‌مو از بَرَند و دگرگونی نام کشور را از «پرشیا» به «ایران» پرده‌به‌پرده روایت می‌کنند. جز چهره پهلوی اول و دوم و خانواده‌شان که بیشترین بازتاب را در تمبرهای این سلسله داشت، نقش‌های معماری باستانی ایرانی، تصویرهای شاهان هخامنشی و ساسانی، نماهای ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا را در میانه سال‌های ١٣٠٤ تا ١٣٥٧ خورشیدی در تمبرها می‌توان به تماشا نشست.

تمبرهای جمهوری اسلامی
تصویرها و مضمون‌های تمبرها با پیروزی انقلاب اسلامی در ‌سال ١٣٥٧ خورشیدی، نسبت به دو دوره پیشین کاملا دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب، در فروردین ١٣٥٨ منتشر شد و تصویرهایی از قیام مردم بر خود داشت. چهره‌های برجسته انقلاب، در کنار الگوهای ایستادگی، شهامت، مبارزه، حماسه و شهادت در سال‌های پس از انقلاب و در دوره جنگ تحمیلی مضمون غالب تمبرها را دربرگرفته ‌است. درون‌مایه‌های مذهبی و سیاسی در میان تمبرهای این دوره از بیشترین فراوانی برخوردار است.

تمبر خارجی و اتحادیه جهانی پست
١٠‌سال پس از چاپ «پنی سیاه» در انگلیس، ٢٥ دوک‌نشین و چند کشور بزرگ اروپایی تمبر پستی منتشر کردند، اما کارهای پستی میان کشورها با وجود تمبرهای گوناگون و هزینه‌های متفاوت پستی، با مسائلی روبه‌رو بود. ‌هاینریش فن اشتفان، رئیس پست امپراتوری آلمان پیشنهاد داد «اتحادیه جهانی پست» تشکیل شود. تصمیمات اتحادیه با تأیید اعضا برای همه کشورهای عضو ابلاغ می‌شد و لازم‌الاجرا بود. اتحادیه در ١٨٧٥ میلادی رسما در شهر برن سوییس گشایش یافت. ایران دو‌سال بعد، از سپتامبر ١٨٧٧ به عضویت اتحادیه درآمد و تمبر ایران بدین‌ترتیب برای فرستادن نامه به همه کشورهای عضو اتحادیه اعتبار یافت.

تمبرهای مالی
ارایه خدماتی تمبر پستی در انحصار دولت‌هاست. چسباندن تمبر به یک نامه یا بسته پستی نشان می‌دهد فرستنده مبلغ لازم را برای دریافت خدمات پرداخته است. امروزه نیز برای پاره‌ای خدمات دولتی به‌ویژه در نظام قضائی برای تأمین برخی هزینه‌ها از تمبر بهره می‌برند. اشخاص حقیقی یا حقوقی بدین‌ترتیب برای دریافت آن‌گونه خدمات، اصطلاحا باید «تمبر باطل کنند». تمبر «نواقل» نمونه‌ای از کاربردی این‌چنین از تمبر در گذشته به شمار می‌آید. تمبر نواقل معمولا برای کسر عوارض ورود و خروج و راهداری به کار می‌آمده است.

پاکت و کارت پستال
هر پاکت پستی، مسافری از خانه‌ای به خانه دیگر به شمار می‌آید؛ پیام‌رسانی میان دو شهر، سفیری میان کشورها در سراسر گیتی! نوشته کاغذ هر چه می‌خواهد باشد! گیرنده، نخست به رنگ و روی بسته می‌نگرد؛ به پاکت سربه‌مُهر و لب‌دوخته، با بسیار نام و نشان و برچسب و انگ به روی، گاه نیز سرگشاده و ممیزی‌خورده، رسمی و طبق قاعده یا صمیمی و بی‌افاده! هوایی یا سفارشی، تمبرسرخود یا جواب‌قبول. پاکت نیز همچون تمبر، روایتگر فرهنگ و تاریخ و سیاست است.

منبع: شهروند