تلاش برای تدوین اخلاق واحدی مبتنی بر مشترکات انسانی

1396/6/13 ۱۵:۰۳

مریم صانع پور، نویسنده کتاب «اخلاق شهروندان دنیای مجازی»، گفت: این کتاب تلاشی است برای اینکه منظومه ای اخلاقی ترسیم شود که مبتنی بر مشترکات انسانی باشد.

مریم صانع پور، نویسنده کتاب «اخلاق شهروندان دنیای مجازی»، گفت: این کتاب تلاشی است برای اینکه منظومه ای اخلاقی ترسیم شود که مبتنی بر مشترکات انسانی باشد.

 مریم صانع پور، عضو هیات علمی پژوهشکده غرب شناسی و علم پژوهی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، نویسنده کتاب «اخلاق شهروندان دنیای مجازی (با تمرکز بر قرآن و نهج البلاغه)»، اثر برگزیده پنجمین جشنواره بین المللی امام علی پژوهی در نشست معرفی این اثر گفت: فناوری های ارتباطی جدید، مرزهای جغرافیایی و فرهنگی را از میان برداشته اند و ارتباطات شهروندان جهانی را در یک دنیای واحد شکل داده اند. همچنین با شکل گیری هوش مصنوعی در این دنیای دیجیتال، میراث های تاریخی و فرهنگی ملل و تمدنهای مختلف، در یک مجموعه واحد عرضه شده اند. بنابراین دنیای مجازی جامعه انسانی را وارد اقتضائات و شرایط نوظهوری کرده که نظریه پردازی ها و راهکارهای جدیدی را می طلبد.

وی در ادامه گفت: در این دنیای واحدی که آکنده از تکثرات فرهنگی است، شایسته است تا متفکران در فکر پردازش نظریه های جهان وطنانه و global باشند که تضادی با نظریه های متکثرِ ملی و local نداشته باشد. بنابراین امروزه هم باید ارزش های متکثر بومی به رسمیت شناخته شوند و هم شهروندان دنیای مجازی باید به عنوان شهروندان یک دنیای واحد از ارزش های انسانی واحدی پیروی کنند. ارزش های واحدی که حقوق انسانی مساوی را برای همه نژادها، جنسیت ها، قومیت ها، و ادیان رقم می زند و نیز همگان را موظف به رعایت وظایف انسانی در قبال سایر شهروندان این دنیای واحد  بدون مرز می کند.

وی افزود: اگر قرار است ما در این دنیای واحد از اسلام به عنوان یک دین آخرالزمانی سخن بگوییم، باید چند نکته کلیدی را رعایت کنیم: ۱- خود را در جایگاه یک سوژه اقتدارگرا که دیگران را ابژه و متعلق شناسایی خود می دانند، قرار ندهیم بلکه با توجه به اقتضائات عصر گفتگو ارزشهای فرهنگی و اخلاقی دیگران را به رسمیت بشناسیم، ۲- همه انسان ها را مورد تکریم قرار دهیم زیرا خداوند با آیه «نفخت فیه من روحی» همه انسانها را الهی خوانده است. پس انسانها را به الهی و شیطانی تقسیم نکنیم. ۳- خداوند با صفت رحمانیتِ خود برای همه فرهنگ ها و تمدن ها  بهره هایی از حقیقت قرار داده پس باید از همگان بیاموزیم و از شعار شیطانی «انا خیر منه» اجتناب کنیم. ۴- در نظریه پردازی برای یک دنیای واحد بر مبنای اسلام، از  آموزه های عام اسلام که انسانیت مشترکِ همه فرهنگ ها و ادیان  را مخاطب قرار داده بهره گیریم. ۵- در گفتگوهای میان فرهنگی از تکیه بر مابه الافتراق های فرهنگ های متکثر اجتناب کنیم و به جای تأکید بر شعائر آیینی و احکام عبادی، بر مابه الاشتراک های فرهنگ های متنوع مانند عقلانیت، عدالت گستری و اخلاق ورزی در آموزه های اسلامی تأکید نماییم.

وی در  معرفی کتاب خود گفت: همانگونه که در دنیای مجازی برای ارتباط میان ملل مختلفی که با زبانهای گوناگون تکلم می کنند، علائم و اصطلاحات کامپیوتری واحدی وضع شده تا امکان مفاهمه میان شهروندان این دنیای واحد فراهم شود. همین طور هم اخلاق واحدی که مبتنی بر مشترکات انسان شناسانه باشد، برای امنیت ارتباطی این جهان واحد لازم است. اخلاق واحدی که مورد پذیرش فرهنگ های مختلف چند صدایی باشد. بدیهی است چنین اخلاقی را نمی توان از یک فرهنگ بومی خاص گرفت و به فرهنگ‏های دیگر تحمیل کرد، بلکه این اخلاق واحد باید از ذاتیات انسان بماهو انسان ناشی شده باشد؛ آموزه هایی که مربوط به تاریخ، جغرافیا، یا نژاد خاصی نیستند.

صانع پور ادامه داد: در کتاب اخلاق شهروندان دنیای مجازی تلاش شده تا در یک رویکرد فلسفی مفهومی و با تمرکز بر کلید واژه «ناس» منظومه ای اخلاقی ترسیم شود که مبتنی بر مشترکات انسانی است و مشروط به نژاد،جنسیت، قومیت، و یا حتی ایمان دینی خاصی نیست تا پاسخگوی ارتباطات فرادینی و فرافرهنگی شهروندان دنیای مجازی با هویت های های مختلف اجتماعی اعم از دینی و غیر دینی باشد.

وی افزود: قرآن کریم به پیامبر می فرماید«ما تو را نفرستادیم مگر به این منظور که رحمت و مهربانی را بر همه عالمیان بگسترانیم» و پیامبر اسلام فرمود«من در میان خلق مبعوث شدم تا بزرگواری های اخلاقی را کامل کنم» بر این اساس اسلام مجموعه‌ای از مشترکات اخلاقیِ مبتنی بر عقل و فطرت انسانی را در اختیار جامعه بشری قرار داده تا زمینه های ارتباط اخلاقی عموم مردم هموار شود. در این اثر  پژوهشی با استفاده از خطاب اخلاقیِ قرآن و نهج البلاغه نسبت به عموم مردم، منظومه ای اخلاقی طراحی شده که مبتنی بر مبانی مشترک انسان شناسانه ای مانند پاک نهادی همه افراد بشر و برادری و برابری آنان است تا زمینه های ارتباطی مشترک میان همه افراد و جوامع انسانی مانند رحمت عمومی، وحدت عمومی، امنیت و صلح عمومی فراهم شود؛ به گونه ای که در هر یک از اصول اخلاقی، همه زمینه های مشترک زیست اخلاقی و نیز همه مبانی انسان شناسانه حضور داشته باشند تا نظام اخلاقی منسجمی برای ارتباطات فرامکانی و فرازمانیِ همزمان میان شهروندان دنیای مجازی شکل گیرد؛ اخلاقی مبتنی بر وجوه اشتراک همه انسان ها، که می توان آن ها را بر اساس آیه «کانَ النَّاسُ أُمةً واحِدَة» امت انسانی واحد نامید.

صانع پور تاکید کرد: در روزگار ناموافق کنونی که اسلام یعنی دین رحمت و اخلاق، با عملکرد افراطیون مسلمان نمایی چون داعش متهم به خشونت و قساوت شده، قرآن یعنی کتابِ تبیین و استدلال، و نهج البلاغه به منزله تفسیر علی علیه السلام از قرآن، می تواند بر مبنای فطرت مشترک انسانی و با ارائه اخلاق جهانشمول و زمانشمول اسلامی، در چشم اندازی فرادینی که مبتنی بر تکریم انسان و نوعدوستی است، میان همه حق جویان، عدالت طلبان، و فضیلت مداران عصر ارتباطات و اطلاعات، همدلی و اخوّتی فرادینی ـ فرافرهنگی برقرار کند.

وی افزود: جهانشمولی اسلام محصول عقلانیت و اخلاق محوری قرآن است؛ به عبارتی دیگر قرآن و به تبع آن، نهج البلاغه، اصول اخلاق انسانی را برآمده از عقل مستقل بشر معرفی می کنند. از این رو می توان بر اساس آیه «و ما ارسلناک الّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ» اصول اخلاق جهانشمولی را از قرآن استنباط کرد که مورد پذیرش هر انسانی قرار گیرد، حتی اگر مومن به اسلام نباشد زیرا اینک که شبکه های جهانی اطلاعات و ارتباطات، مرزهای ملی و فرهنگی را در سراسر عالم از میان برداشته‌اند، بی‌اخلاقی‌ شهروندان دنیای واحد سایبری، مانند عهدشکنی، کینه توزی، خودخواهی، و...سیلی ویرانگر را به راه خواهد انداخت که هیچ سد و مرزی مانعش نخواهد شد.

صانع پور یادآور شد: نگارنده این کتاب با تتبع در قرآن و نهج ‏البلاغه به طراحی و صورت بندی فلسفی -  مفهومیِ اصولی مأخوذ از فطرت انسانی می‌پردازد که مورد پذیرش همه انسان ها است زیرا علاوه بر توصیه های اخلاقی خاصی که شامل مومنان می شود قرآن و نهج البلاغه دارای توصیه های اخلاقی عامی نیز هستند که می ‏توانند زمینه وفاق جهانی را فراهم کنند. به عنوان مثال وفای به عهد یکی از آموزه های فطری اخلاق ارتباطی است که دینداران و بی دینان عقلاً و فطرتاً آن را شایسته می‏ دانند و تخطی از آن را غیرانسانی و مغایر با فطرت سالم بشری تلقی می‏ کنند.

وی در ادامه گفت: فراگیری ارتباطات در میان شهروندان دنیای مجازی، مستلزم توجه به بایدها و نبایدهای اخلاقی است که رعایت آنها به گسترش کرامت انسانی، همنوع دوستی، مسئولیت‏ پذیری، احترام متقابل و رعایت حقوق در میان شهروندان جهانی منجر خواهد ‏شد تا فرصت هایی برای توسعه حقیقت، فضیلت و عدالت در یک دنیای واحد ایجاد شود، زیرا فناوری های جدید ارتباطی، تعاملات همزمان ساکنان کره زمین را بدون محدودیت‌های جغرافیایی امکان پذیر کرده‌‏اند. در این دنیای بدون مرز، مردم سراسر جهان از شمال و جنوب گرفته، تا شرق و غرب؛ از فرهنگ‏های دینی گرفته تا فرهنگ‏های غیر دینی؛ از کشورهای مرفه گرفته تا کشورهای محروم؛ می توانند مستقل از گرایش های دینی و فرهنگی شان، با یکدیگر  به تعاملات و روابط انسانی بپردازند.

وی گفت: در این کتاب ابتدا شرایط دنیای معاصر (با توجه به فراگیری اطلاعات و ارتباطات) مورد بررسی قرار گرفته و سپس با استفاده از اصول عام اخلاقی از قبیل فضیلت، خیر مشترک، و گسترش بیشترین شادی برای شهروندان جهانی(مبتنی بر فضیلت و خیر مشترک) امکان تعمیم بخشی اصول اخلاق ارتباطی، در میان شهروندان دنیای مجازی بررسی‌شده است؛ به همین منظور سه دسته قواعد اخلاقی مورد توجه قرار گرفته اند که عبارت اند از:

۱)  اخلاق‏های متکثر و درون فرهنگی که براساس هویت‏ها و فرهنگ‏های متنوع بومی، فضائل انسانی را مورد توجه قرار می‏ دهند؛

۲)  اخلاق میان فرهنگی که با مطالعه تطبیقی در مورد نظام‏های مختلف اخلاقی، زمینه‏های تحقق حقوق انسانی و فضایل و ارزش‌های شهروندان دنیای مجازی را فراهم می ‏سازد؛

 ۳) اصول اخلاقی واحدی که مبتنی بر فطرت مشترک شهروندان جهانی است و به صورتی نظام ‏مند بر فراز سنت‏های اخلاقی متکثر فرهنگی ـ بومی قرار دارد که این اصول: اولاّ؛ از نظام های اخلاقی متکثر ِ جوامع مختلف اخذ می‌شوند تا مبنای طراحیِ اخلاقی مشترک باشند. ثانیاّ؛ از آموزه های فطری قرآن و نهج البلاغه اخذ می‌شوند. ثالثاّ؛ انطباق مذکور به طراحی نظامی اخلاقی می انجامد که برآمده از انسانیت مشترک است تا بدون تحمیل یک فرهنگ خاص، مورد پذیرش همه فرهنگ‏ها قرار گیرد.

صانع پور افزود: شکل گیری ارتباطات آسان و همزمان سایبری در جهان امروز، صدای ملل و فرهنگ‏های مختلف را در سراسر جهان طنین انداز کرده و می رود تا حاکمیت سوژه تک صدای غربی پایان بخشد. در این تعدد رویکردها نقاط مشترکی مورد نیاز است تا تعاملِ فرهنگ‏های مختلف با یکدیگر امکان پذیر شود اصول مشترکی که زمینه تکریم افراد نوع انسان را فراهم کند؛ آرامش و امنیت مسالمت آمیز در روابط جهانی برقرار گردد و روابطی شرافتمندانه و مسئولانه در میان مردم سراسر جهان محقق گردد.

نویسنده اثر برگزیده پنجمین جشنواره بین المللی امام علی(ع) در پایان گفت: بحران هویت اخلاقی شهروندان دنیای معاصر که به وسیله شبکه های ارتباطات جهانی احاطه شده‌اند، حاصل تحمیلِ اصول اخلاق مدرنیته غربی است که به قول ادوارد سعید شرایط جامعه «مبدأ» را به جوامع «مقصد» تحمیل کرده است. در حالی که دنیای کنونی نیازمند اصول اخلاقی جامعی است که خیر مشترک همه افراد نوع بشر را تضمین کند؛ اصولی که برخلاف تک صدایی مدرنیته غربی، انحصارگرایی نژاد یا فرهنگ خاصی را برنتابد. در این پژوهش اصول اخلاق ارتباطیِ مبتنی بر اشتراکات انسانی از قرآن و نهج ‏البلاغه گزینش شده اند تا در فرایندی تحلیلی ـ استدلالی، اخلاق واحد و جهانشمول - زمانشمولی را برای همه شهروندان دنیای مجازی تشکیل دهند که مورد پذیرش همه انسان های فطری عالم قرار گیرند زیرا«خداوند همه انسانها بر فطرت الهی خلق کرده است».

منبع: مهر