پیوند باورهای عامه با فناوری‌های صنعتی

1396/5/24 ۰۹:۲۹

ایرانیان در تاریخ معاصر خویش، پس از رویارویی و همراهی با دستاوردها و پیامدها، گاه پیوندهایی جالب میان دو شیوه اندیشه و کنش اجتماعی پدید آورده‌اند؛ میان دنیای خیال‌انگیز و اسرارآمیز باورهای سنتی و قلمروی واقع‌بینانه و مدرن پدیده‌های نو! اتومبیل به‌عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای جهان صنعتی در روزگار معاصر که در اواخر دوره قاجار به ایران رسید، گستره‌ای مناسب برای پدیداری کنش جامعه ایرانی در این پیوند به شمار می‌آید. محمد‌ جعفری (قنواتی) در مدخل «ادبیات جاده‌ای» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، از پیوند میان این فناوری نوین جهانی با باورهای جامعه ایرانی، روایتی جذاب ارایه کرده است «صاحبان این وسایل برای پیشگیری از عوارض چشم‌زخم، اشعار و جملاتی بر بدنه آنها می‌نوشتند

بر چشم بد لعنت

ایرانیان در تاریخ معاصر خویش، پس از رویارویی و همراهی با دستاوردها و پیامدها، گاه پیوندهایی جالب میان دو شیوه اندیشه و کنش اجتماعی پدید آورده‌اند؛ میان دنیای خیال‌انگیز و اسرارآمیز باورهای سنتی و قلمروی واقع‌بینانه و مدرن پدیده‌های نو! اتومبیل به‌عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای جهان صنعتی در روزگار معاصر که در اواخر دوره قاجار به ایران رسید، گستره‌ای مناسب برای پدیداری کنش جامعه ایرانی در این پیوند به شمار می‌آید. محمد‌ جعفری (قنواتی) در مدخل «ادبیات جاده‌ای» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، از پیوند میان این فناوری نوین جهانی با باورهای جامعه ایرانی، روایتی جذاب ارایه کرده است «صاحبان این وسایل برای پیشگیری از عوارض چشم‌زخم، اشعار و جملاتی بر بدنه آنها می‌نوشتند. آویزان‌کردن نعل اسب و خرمهره به گاری و درشکه نیز با همین نیت صورت می‌گرفت. نعل اسب، خرمهره و اسپندِ بند‌کرده بعدها از سوی صاحبان اتومبیل و به‌ویژه صاحبان اتوبوس استفاده شد». این پژوهشگر ادبیات شفاهی ایران درباره «سبب پیدایش ماشین‌نوشته‌ها» بر آن است «برخی از پژوهشگران سبب شکل‌گیری ماشین‌نوشته‌ها را با باورهای ایرانیان درباره چشم‌زخم و راههای دفع آن مرتبط دانسته‌اند». او سپس به پیشینه و جایگاه این پدیده در جامعه ایران و چگونگی پیوستگی آن با اتومبیل به‌عنوان یکی از مظاهر تمدن نوین می‌پردازد «قربانی‌کردن با هدف دفع قضا و بلا، بستن تعویذ بر بازوی کودکان یا آویزان‌کردن آن بر گردن حیواناتی که نقش اساسی در معیشت خانواده داشتند و نیز اسپند دودکردن و شکستن تخم‌مرغ از باورهای کهن ایرانیان برای مقابله با چشم‌زخم به‌شمار می‌رود. با ورود اتومبیل به زندگی ایرانیان به‌عنوان وسیله امرار‌ معاش، این اعتقادات، با همان نیات دربارۀ این وسیله نیز اعمال شد». به روایت این پژوهشگر، نوشتن جمله‌هایی مانند «بر چشم بد لعنت» یا «جان مولا بگو ماشاالله» بر بدنه اتومبیل‌ها در حقیقت ادامه همان باورها و اعتقادات به شمار می‌آید. جعفری قنواتی در توصیف چگونگی این پیوند می‌نویسد «رانندگانی که در طول شبانه‌روز در جاده‌های پرخطر و بیشتر در تنهایی دشت، بیابان، کوه و دره را می‌پیمایند، همواره در اندیشه بازگشت به دامن خانواده هستند و در مقابله با خطراتی که به‌طور مداوم آنها را تهدیدمی‌کند، دل به خدا و تقدیر می‌بندند و با نوشتن جمله‌ای یا شعری بر وسیله امرار معاش خود، روح خویش را آرامش می‌دهند؛ همچون قطعه‌ای نمک یا تعویذ یا دعای چشم‌زخم که کشاورزی به گردن گاو شیرده خود آویزان می‌کند».

منبع: شهروند