1396/5/4 ۱۱:۲۱
«در كشتزارهاي ميان اصفهان و شيراز در تابستان هم ترياك مرغوب توليد مي‌كنند. چون هواپيما در ارتفاع كم پرواز مي‌كرد، مزرعه‌هاي خشخاش با رنگ سرخ روشن شقايق سوزان (گل‌خشخاش) در ميان تلألو سپيد برگ‌ها در آفتاب، هرچند كمي محو، ديده ميشد». آكي‌ئو كازاما نخستين وزير مختار ژاپن در ايران که میانه سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ خورشيدي به ایران آمده است، در کتاب «سفرنامه كازاما» با چنین توصیفی، به وضع کشت تریاک در ایران آن روزگار می‌پردازد.
بازرگانی و صادرات تریاک، چگونه اقتصاد ایران را به دست گرفته بود جهانگردان از وابستگی کشاورزی ایران به تریاک و نابودی کشت غلات و حبوبات پرده برمی‌دارند
آبان روزگار: «در كشتزارهاي ميان اصفهان و شيراز در تابستان هم ترياك مرغوب توليد مي‌كنند. چون هواپيما در ارتفاع كم پرواز مي‌كرد، مزرعه‌هاي خشخاش با رنگ سرخ روشن شقايق سوزان (گل‌خشخاش) در ميان تلألو سپيد برگ‌ها در آفتاب، هرچند كمي محو، ديده ميشد». آكي‌ئو كازاما نخستين وزير مختار ژاپن در ايران که میانه سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ خورشيدي به ایران آمده است، در کتاب «سفرنامه كازاما» با چنین توصیفی، به وضع کشت تریاک در ایران آن روزگار می‌پردازد. او ترياك را «منبع درآمد عمده براي ايران» برشمرده، می‌نویسد: «چون ايران به موافقتنامه منع (كشت) ترياك نپيوسته است، اين ماده را آزاد و آشكارا از ايران صادر مي‌كنند». چرا تریاک به چنین گستردگی در سرزمین ایران و البته دیگر مناطق شرقی کشت می‌شده است؟ پاسخ را در روایت‌های این جهانگرد و مامور ژاپنی می‌توان جست؛ آن‌جا که از کوشش‌های جهانی در برانداختن چنین کشت درآمدزایی سخن می‌راند: «جامعه ملل نگران و در تلاش است كه اگر بتواند كاشت و برداشت و تجارت ترياك را يكسره براندازد. دولت ايران (در پاسخ) مي‌گويد كه اگر محصول جايگزيني براي ترياك با درآمدي برابر آن باشد، از منع كشت ترياك دريغ نخواهد كرد. اما اين به هيچ‌روي امكان‌پذير نيست و هرچه هم كه كارشناسان جامعه ملل فكر و تحقيق بكنند باز نخواهند توانست حاصل زرعي به گراني ترياك بيابند». اینچنین می‌توان دریافت جادوی اقتصاد چگونه در رواج تریاک در سرزمین‌هایی چون ایران تاثیر می‌گذارده و گسترش چشمگیر آن را در پی می‌آورده است؛ پدیده‌ای که البته ناگزیر پیامدهای گوناگون اجتماعی و سیاسی داشته و بخش‌ها یا دوره‌هایی از جامعه و تاریخ آن سرزمین‌ها را متاثر می‌ساخته است.
خاک خشخاش‌دوست جهانگردان از روزگار پییش از دوره صفوی تا عصر پهلوی اول، در سفرنامه‌ها و گزارش‌های خود از منطقه‌ها و شهرهای گوناگون سخن رانده‌اند که در زمینه کشت خشخاش و تهیه تریاک آوازه داشته‌اند. اصفهان، شيراز، کازرون، بوشهر، یزد، شوشتر، قاین، سبزوار، بیرجند، خواف، خراسان، کرمان، بروجرد، همدان، کرمانشاه، مرند، نیشابور، سجستان (سیستان) و مشهد، از مهمترین شهرها و ایالت‌هایی به شمار می‌آیند که جهانگردان گزارش‌هایی گوناگون در زمینه فراوانی زمین‌های زیر کشت تریاک در آن‌جاها نگاشته‌اند. نوبويوشي فوروكاوا، مامور ژاپنی در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار، در کتاب «سفرنامه فوروکاوا» می‌نویسد: «ترياك در حومه شيراز و اصفهان فراوان كشت مي‌شود». او البته اروپاییان مقیم اصفهان را دیده است که «در خانه‌شان كارگر گرفته و ترياك‌مالي مي‌كردند» و تأکید می‌کند: «اين كار و تجارت فايده بسيار دارد». او همچنین از کشت گسترده تریاک در شهرهای کازرون و بوشهر آگاهی می‌دهد. چنین توصیف‌هایی را در سفرنامه‌ها و گزارش‌های دیگر جهانگردان و ماموران سیاسی و نظامی دوره‌های گوناگون تاریخی ایران به‌ویژه از روزگار صفوی می‌توان به تماشا نشست. ژان شاردن، جهانگرد پرآوازه فرانسوی در روزگار صفوی، محصولات عمده کشاورزی شهر مرند را «قرمز دانه و ترياك» نام می‌برد. او همچنین با اشاره به هوای خشک مرکز ایران، «اكثر كشتزار یزد» را تریاک توصیف می‌کند. چارلز ادوارد ییت، مامور انگلیسی در دوره قاجار در کتاب «سفرنامه خراسان و سیستان» به پاره‌ای منطقه‌های شرقی ایران اشاره می‌کند که کشاورزی اصلی خود را به کشت تریاک اختصاص داده بودند. او درباره شهر خواف می‌نویسد همه ٨٠٠خانوار آن به کشت تریاک اشتغال داشتند و در اسفراین «كشت پنبه و ترياك در حد وسيعي انجام مي‌گرفت» به گونه‌ای که همه مردم آن‌جا «از زن و مرد و كودك پيش از هر نقطه ديگري... به كشيدن ترياك عادت داشتند». این جهانگرد انگلیسی همچنین یادآور می‌شود کشف تریاک در منطقه قاین و گسترش کشت آن موجب شده بود بسیاری کسان به کشیدن آن معتاد شوند: «به نحوي كه آثار شوم آن به وضوح در چهره آنان قابل‌رويت بود». بررسی شرایط اقلیمی و جغرافیایی سرزمین ایران، ما را به آگاهی از بسترهای غلبه کشت خشخاش و رواج اقتصاد تریاک راه می‌نمایاند. جهانگردان به پاره‌ای عامل‌ها در این میانه اشاره داشته‌اند. هانري رونه دالماني، جهانگرد پرآوازه فرانسوی در میانه‌های دوره قاجار، در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختياري» با اشاره به رواج کشت پنبه در ایران با توجه به شرایط مناسب اقلیمی اما از عامل‌هایی چون «رقابت» و بی‌تناسبی «هزينه سنگين ترانزيت بهاي پيله صادره با حقوق گمركي» یاد می‌کند که موجب شده است کشت تریاک در شهری چون نیشابور رواج یابد، آن هم در شرایطی که پیشتر در زمین‌های پیرامون آن «گندم و جو و پنبه و ارزن فراوان» به دست می‌آمده است. وی با اشاره به کشت گسترده خشخاش در «خراسان و شيراز و اصفهان و كرمان و كازرون و شوشتر و بروجرد و همدان و كرمانشاه» یادآور می‌شود: «محصول ترياك خراسان از هرجا زيادتر است». نسیم همیشگی
وزیده بر پرچم کاروان تریاک تجارت تریاک در سده‌های دوازدهم و سیزدهم خورشیدی، بخشی مهم از بازرگانی کشاورزی ایران را به خود اختصاص داده، بخش‌هایی مهم از جامعه و اقتصاد ایران را وام‌دار خود کرده بود. جهانگردان گزارش‌هایی بسیار در زمینه رواج تجارت داخلی و خارجی تریاک در ایران عصر قاجار و پهلوی اول ثبت کرده‌اند. فرد ریچاردز، نقاش و جهانگرد انگلیسی، با اشاره به وجود ساختمان‌هایی مشرف به عالی‌قاپو در میدان نقش جهان اصفهان به‌عنوان «مراکز تجارت تریاک اصفهان» یادآور می‌شود: «در خارج شهرهای اصفهان و شیراز و کرمان و یزد مزارع وسیعی از خشخاشهای سفید و درخشان دیده می‌شود که با نسیم به اهتزاز درمی‌آیند». او سپس می‌نویسد: «عده مردمانی که از راه کشت تریاک گذران می‌کنند بسیار زیاد است. گفته می‌شود که تنها در اصفهان یک‌چهارم مردم، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، از راه تجارت تریاک امرار معاش می‌کنند». آبراهام جکسن، جهانگرد آمریکایی در اواخر دوره قاجار در کتاب «سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال» نیز از فراوانی تجارت و دادوستد تریاک در بازارهای کرمانشاه در کنار محصولاتی کشاورزی از قبیل غلات، گندم، جو، میوه و صمغ پرده برمی‌دارد. بخشی مهم از محصول کشت خشخاش در مزرعه‌های سراسر ایران، به تهیه تریاک با هدف صادرات به کشورهای دیگر اختصاص می‌یافته است. آنتوان اولیویه، جهانگرد فرانسوی نیز در کتاب «سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار»، تریاک را در دسته محصولاتی کشاورزی می‌گنجاند که از سوی منطقه‌هایی چون خراسان، سجستان و کرمان به فراوانی صادر می‌شده است. گزارش‌هایی گوناگون نیز در منابع تاریخی به‌ویژه سفرنامه‌های جهانگردان درباره تجارت خارجی و صادرات گسترده و پررونق تریاک در ایران به‌ویژه در روزگاران قاجار و پهلوی اول دیده می‌شود. تریاک کشت‌شده در سراسر ایران، نه‌تنها برای کشیدن و خوردن مردم در گستره‌ای بزرگ به کار می‌آمد که از راه بندرهای جنوبی به کشورهای گوناگون صادر می‌شد. نوبويوشي فوروكاوا، مامور ژاپنی، تریاک را در دسته محصولات کشاورزی می‌گنجاند که به همراه گياهان خشك دارویي، تنباكو، موم، گردو، بادام، خرما، گوگرد، شراب، ابريشم خام، فرش و قالي و شال، شمشير و اسب، از راه جنوب و خلیج فارس به هندوستان صادر می‌شده است. او همچنین تریاک را در میان «عمده اقلام صادرات» بوشهر جای داده، هند را بیشترین واردکننده تریاک ایران می‌نامد. چارلز ادوارد ییت، مامور انگلیسی از کوششی پرده برمی‌دارد که بازرگانان خراسانی در رساندن تریاک تولیدی قاین و بیرجند به بندرعباس برای صدور به دیگر کشورها داشته‌اند. بيشتر تجارت قاين از طريق بندرعباس در كنار خليج فارس انجام مي‌شود ... شنيدم كه در طول سال ٣٨٠٠بار شتر، خشكبار، پوست، زعفران و ترياك توسط تجار بيرجندي به بندرعباس ارسال ميشد».
چینیان، شیفته خلوص تریاک ایران کیفیت تریاک به دست‌آمده از مرزعه‌های گسترده کشت خشخاش در منطقه‌های گوناگون ایران به‌ویژه در روزگار قاجار، به اندازه‌ای بالا بوده که بر تجارت و صادرات و واردات جهانی این مخدر محبوب ساکنان منطقه‌های گوناگون تاثیر بسیار می‌گذارده است. از دریچه توصیف دالمانی، جهانگرد فرانسوی، نه‌تنها از این مسأله آگاه می‌شویم که درمی‌یابیم چین یکی از مقصدهای مهم صادرات تریاک ایران بوده است: «ايرانيان در عمل آوردن ترياك و خلوص آن باندازه كافي دقت مي‌كنند و بهمين جهت است كه كشور آسماني يعني چين مدتي است از خريد ترياك تركيه خودداري مي‌كند و محصول ترياك‌گيري در مزارع خشخاش آن كشور را نمي‌پذيرد». کشورهای دیگر نیز از این خوان تخدیرآمیز اما بی‌بهره نمی‌مانده‌اند. این عتیقه‌شناس اروپایی که از مرغوبیت کشت خشخاش و فراوانی عمل‌آوری تریاک در خراسان سخن رانده بود، «هندوستان و اسلامبول» را نخستین مقصدهای این تریاک مرغوب برشمرده، می‌نویسد: «ابتدا ترياك ايران بجاوه و چين و هندوچين و عدن و سوئز حمل مي‌گرديد و بهترين جنس آن بلندن ميرفت كه در آن‌جا مرفين از آن استخراج نموده بامريكا مي‌فرستادند ولي بعدها بيشتر بمملكت چين فرستاده ميشد و بواسطه خوبي جنس مانع ورود ترياك تركيه و هندوستان به آن كشور گرديد». اولیویه نیز تریاک را ازجمله محصولات صادراتی ایران به اروپا از راه دریای سفید برمی‌شمرد و با اشاره به تجارت اندک ایران و عثمانی، تریاک را ازجمله محصولات صادرشده به آن سرزمین می‌شناساند.
کرم تریاک بر زمین‌های کشاورزی ایران! کشت گسترده خشخاش برای تهیه تریاک، چه پیامدهایی بر کشاورزی ایران در روزگار گذشته داشته است؟ جهانگردان در نوشته‌های‌شان نه‌تنها به این مسأله اشاره‌هایی داشته‌اند که کوشیده‌اند نشانه‌هایی از این پدیده اقتصادی و تجاری بر زندگی روزمره مردم ارایه دهند. ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی در دوره صفوی، کار عمده حاکم یزد را چنین برمی‌شمرد: «روز و شب ساعي باشد كه مردم از گرسنگي نميرند»، از آن‌رو که اختصاص زمین‌هایی بسیار به کشت تریاک در آن منطقه موجب شده بود «جنس از امثال گندم و جو هميشه در يزد كم و گران» باشد. آن‌گونه که جهانگردان در این زمینه نمایانده‌اند، بخشی مهم از رواج کشت تریاک در ایران، به متروک‌شدن کشت و تجارت ابریشم بازمی‌گشته است. دالمانی با تاکید بر کیفیت ابریشم ایران و خریداران فراوان آن در سراسر جهان می‌نویسد: «چند ساليست كه بجاي ابريشم فقط پيله‌هاي تازه يا خشك‌شده را صادر مينمايند و متاسفانه بواسطه رقابت و هزينه سنگين ترانزيت بهاي پيله صادره با حقوق گمركي تناسب ندارد و بهمين جهت است كه بتدريج تربيت كرم ابريشم در ايران متروك و بجاي آن ترياك‌كاري معمول شده است». ادوارد ییت انگلیسی اما به پدیده‌ای اشاره می‌کند که به گونه‌ای غیرمستقیم رواج کشت تریاک را در پی آورده است. او می‌نویسد صنعت ابريشم شهر خواف در ایالت خراسان به دلیل بروز بیماری و آفت از میان رفته و منسوخ شده و جای خود را به کشت تریاک داده است. این مسأله، کشت آسان هر شرایط و درآمدزایی تجاری تریاک را می‌تواند بیانگر باشد. کشت خشخاش برای ایرانیان در روزگار گذشته به اندازه‌ای جذابیت داشت و کشاورزانی بسیار را به اختصاص زمین‌های گسترده برای کشت تریاک به وسوسه می‌کشاند، که در هر شرایط گویی آمادگی دگرگونی کاشت محصول را داشتند؛ این شرایط دگرگونی آب‌وهوا و اقلیم یا عامل‌های اقتصادی و تجاری درونی و بیرونی کشور می‌توانست به شمار آید. هانري دالماني در توصیف یکی از عامل‌های موثر در اختصاص زمین‌های کشاورزی ایران به کشت تریاک، به وضع بازار جهانی تقاضا برای تریاک اشاره می‌کند. وی می‌نویسد: «سابقا ترياك فقط در يزد زراعت ميشد. از موقعيكه در آمريكا براي منع برده‌فروشي جنگي بروز كرد (١٨٦٥- ١٨٦١) و محصول پنبه آن‌جا تقليل يافت و پنبه بهائي پيدا كرد، ايرانيان بجاي ترياك بكشت پنبه توسعه دادند اما پس از آنكه جنگ خاتمه يافت و دوباره پنبه امريكا ببازارها ريخت و از بهاي آن كاسته شد مجددا بكشت ترياك مشغول شدند و فقط در قسمت‌هایي كه ترياك بعمل نمي‌آيد بزراعت گندم و جو ادامه دادند». او همچنین با اشاره به آغاز صدور تریاک ایران از سال ١٨٥٣ میلادی برابر با ١٢٣١ خورشیدی، به افزایش آن در سال‌های بعد اشاره می‌کند: «دولت ايران براي اينكه كشت غلات كم نشود و بارزاق عمومي لطمه‌اي وارد نيايد گاهي از زيادتي كشت ترياك جلوگيري مي‌كرد ولي اين منع دوامي نداشت». تریاک و گیاه خشخاش بدین‌ترتیب زمین‌های زیر کشت را در سراسر ایران به سلطه خود درآورده، پیامدهای اقتصادی- اجتماعی همراه آوردند. عتیقه‌شناس فرانسوی در ادامه اشاره به پیامدهای گسترش کشت تریاک بر اقتصاد کشاورزی ایران، شهر نیشابور را یادآور می‌شود: «اخيرا زارعين بكشت ترياك هم مشغول شده‌اند و اين عمل موجب كمبود غله و حبوبات و ساير ارزاق اين ناحيه شده است». گستره این کمبود ارزاق، غله و حبوبات اما گاه از یک منطقه فراتر رفته، به‌ویژه در زمان‌های ویژه همچون خشکسالی و قحطی پیامدهای ناگوار ملی بر جای می‌نهاد. ارنست اورسل، جهانگرد بلژیکی در دوره آغازین حکومت قاجار، با یادآوری قطحی و گرسنگی کم‌سابقه سراسر ایران به سال‌های ١٢٧٨ و ١٢٨٨ قمری که تهران و پاره‌ای شهرها را به شورش و آشوبی خونین کشاند، عامل آن را «کمبود مختصر یا بدی محصول» برشمرده، می‌نویسد برای رساندن آذوقه و غلات به مناطق قحطی‌زده بحرانی «نه تنها وسایل ارتباطی بین شهرها موجود نیست» که کشت گسترده تریاک به جایگزینی کشت غلات در زمین‌ها، اساسا زمینه کاهش چشمگیر غلات و حبوبات را در ایران پدیده آورده که در قحطی‌های بزرگ، خود را می‌نمایانده است. فرد ریچاردز، جهانگرد و نقاش انگلیسی نیز با اشاره به کوشش فوری کشاورزان ایرانی برای اختصاص زمین‌های خود به کشت خشخاش پس از آگاهی آنان در سال ١٨٧٠ میلادی برابر با ١٢٤٩ خورشیدی از سودآوری فراوان این گیاه نسبت به دیگر محصولات کشاورزی ایران، بر آن می‌شود پیامد اجتماعی- اقتصادی آن دگرگونی بزرگ، تنها یک تا دو‌سال بعد نمایان شده است: «کشاورزان ایرانی فورا زمین‌های زراعتی خود را به کشت خشخاش اختصاص دادند. در نتیجه در سال ١٨٧١- ١٨٧٢ قحطی سختی بروز کرد».
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید