کشف اسرار شاهنامه با کلید نگارگری

1396/5/3 ۰۸:۳۵

گفت‌وگو با دکتر فاطمه ماه وان درباره «شاهنامه نگاری: گذر از متن به تصویر»

گفت‌وگو با دکتر فاطمه ماه وان درباره «شاهنامه نگاری: گذر از متن به تصویر»
 

سایر محمدی: «شاهنامه نگاری: گذر از متن به تصویر» کتابی پژوهشی به قلم دکتر فاطمه ماه‌وان است که بهار امسال از سوی انتشارات معین به بازار آمد. با وجود تمام پژوهش‌هایی که روی شاهنامه از منظر و مکتب‌های مختلف به قلم شرق‌شناسان و محققان ایرانی از اولگ گرابار تا ایرج افشار صورت گرفته، هیچ یک شاهنامه را از منظر نگاره‌های آن مورد مطالعه و بررسی قرار نداده‌است. دکتر فاطمه ماه‌وان با شناخت این حوزه و فرصت مطالعاتی یک‌ساله در دانشگاه لیدن هلند و کمبریج انگلستان پنجره‌ای تازه به روی شاهنامه پژوهان گشوده است. وی با استفاده از تجربه پژوهشگران غربی و منابع غنی دانشگاه کمبریج از نگاره‌ها و مینیاتورهای شاهنامه بایسنقر، طهماسبی، داور و... و مکتب‌های نگارگری صفوی، تبریز، اصفهان، هرات و کشمیر توانسته پژوهش‌هایی در زمینه ارتباط نگارگری و متن‌شناسی به شیوه علمی ارائه کند که تحسین شاهنامه‌پژوهان و صاحب‌نظران را برانگیخته است. فاطمه ماه‌وان متولد مشهد است و با مدرک دکترای ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد تدریس می‌کند و هم‌اکنون مشغول تحصیل در دوره پسا دکترای ادبیات فارسی است. پایان‌نامه کارشناسی ارشد وی با عنوان «تحلیل ادبی نگاره‌های شاهنامه» در سال 90 جایزه فردوسی را برد و در سال 91 جایزه پروین اعتصامی را که جایزه‌ای ویژه پژوهش‌های ادبی زنان است. دکتر ماه‌وان چند مقاله دانشنامه‌ای برای دانشنامه جهان اسلام تألیف کرده و با نوشتن مقالات علمی- تحقیقی در همایش‌های داخلی و خارجی شرکت کرده است.

خانم ماه‌وان، گویا شما فرصت مطالعاتی یک ساله در دانشگاه کمبریج انگلستان و لیدن هلند داشتید. کشور ما ایران منبع و مرکز خلق شاهنامه و نگارگری است اما چرا برای مطالعات در زمینه متن پژوهی شاهنامه و نگارگری باید به دانشگاه‌های غربی برویم؟
فرصت مطالعاتی یک ساله را بیشتر در دانشگاه لیدن هلند گذراندم و زمان کوتاهی را در کمبریج سپری کردم. استاد راهنمای من هم در دانشگاه لیدن خانم دکتر گابریل وندنبرگ بودند. در پاسخ به سؤال شما باید بگویم در دانشگاه کمبریج طرحی به اسم طرح شاهنامه به سرپرستی پروفسور چارلز ملویل شکل گرفته که از سال 1999 گردآوری نگاره‌های شاهنامه را آغاز کردند و تا الآن بالغ بر 20 هزار نگاره و 1500 نسخه مصور شاهنامه را به صورت بانک اطلاعاتی آنلاین گردآوری کرده است. با پژوهش‌های طرح شاهنامه که در دانشگاه کمبریج اجرا می‌شود فصل جدیدی در مطالعات شاهنامه نگاری آغاز شد. در این طرح با شیوه‌ای متفاوت از تحقیقات پیشین ابعاد مختلف نگاره‌های شاهنامه به لحاظ هنری، نسخه شناسی و ‌ارتباط نگاره با داستان مربوطه، دخل و تصرف در نگاره‌ها و... بررسی می‌شود. جامعیت این طرح و روش علمی و دقیق آن، این طرح را مرجعی جامع در پژوهش‌های مربوط به شاهنامه نگاری معرفی می‌کند. چون پروفسور ملویل در حال حاضر آشناترین فرد هستند با نگاره‌های شاهنامه و نسخه‌های مصور آن، به همین دلیل من برنامه مطالعاتی‌ام را کمبریج انتخاب کردم تا هم با شیوه کار در این طرح آشنا بشوم هم اینکه مدتی با ایشان همکاری داشته باشم.
 

دستاورد شما از این سفر مطالعاتی چه بود؟
ما با الهام از همین طرح سعی می‌کنیم مشابه این طرح را در ایران هم پیاده کنیم. اینکه شاهنامه مرکزش ایران است، چرا برای پژوهش باید به انگلیس و هلند برویم، پرسش درستی است. یقیناً انتظار داریم که چنین طرح‌هایی در ایران راه‌اندازی شود. به‌همین دلیل و با توجه به این نیاز و ضرورت پژوهش در زمینه شاهنامه سعی کردیم. پس از آموزش شیوه کار مشابه چنین طرحی را در ایران دنبال کنیم. در حال حاضر هم داریم روی حماسه‌های مصور پس از شاهنامه کار می‌کنیم. و نگاره‌های این آثار را گردآوری می‌کنیم.
 

شما معتقدید در نوردیدن مرزهای ادبیات یکی از محورهای پژوهش‌های غربی بویژه در حوزه ادبیات تطبیقی است و همین را گمشده مطالعات ادبی امروز می‌دانید؟
عموماً در جامعه ما نسخه‌های مصور شاهنامه را به‌عنوان یک اثر زینتی می‌دانند و خیلی ارزش پژوهشی برای آن قائل نیستند. بنابراین من سعی کردم نگارگری را به‌عنوان منبعی که ارزش پژوهشی دارد و فقط یک اثر زینتی و تزئینی نیست، معرفی کنم. من معتقدم باید مرزهای ادبیات را بشکنیم و وارد حوزه‌های مطالعات بینا رشته‌ای شویم. ادبیات نباید محصور و محدود در خود ادبیات بماند. بلکه باید بین ادبیات و دیگر رشته‌ها پل بزنیم و پیوندی بین ادبیات با موسیقی، ادبیات با تئاتر، ادبیات با فلسفه، ادبیات با تاریخ و... ادبیات با نگارگری، ادبیات با جامعه شناسی و... برقرار کنیم یعنی باید ادبیات را از جزیره‌ای بودن در بیاوریم. پیوند ادبیات با رشته‌های دیگر افق دیدما را گسترش می‌دهد و چشم‌اندازهای تازه‌ای را در مقابل ما می‌گشاید.
 

صحبت از دیوارهای کاذب پولادین کردید میان مؤسسات علوم انسانی که امکان تبادل اندیشه را از ما می‌گیرد. برای شکستن این سد یا این دیوار‌های کاذب شما چه پیشنهادی دارید؟
معمولاً در دانشگاه‌های غرب که ادبیات تطبیقی تدریس می‌شود به این صورت است که دانشجویی که ادبیات و سینما کار می‌کند، چند واحد درسی را در گروه سینما در دانشکده مربوطه بر می‌دارد، اگر کسی ادبیات و موسیقی می‌خواند عملاً وارد دانشکده موسیقی هم می‌شود و در آنجا کنفرانس می‌گذارد و چند واحد درسی بر می‌دارد. تا این ارتباط دو جانبه شکل بگیرد. این روابط فرهنگی هنوز در دانشگاه‌های ما وجود ندارد. نکته دیگر این است که ادبیات تطبیقی در ایران به معنی مقایسه دو اثر ادبی است از دو فرهنگ مختلف. در حالی که در غرب ادبیات تطبیقی بیشتر مطالعات بینا رشته‌ای را مد نظر دارد. اما در ایران هنوز مطالعات بینارشته‌ای چندان شناخته شده و تعریف شده نیست و جایگاه مشخصی برایش در نظر نگرفتند. مثلاً من که در زمینه ادبیات و نگارگری کار می‌کنم این امکان برایم فراهم نیست که بروم در دانشگاه هنر، پیرامون هنرهای سنتی، مینیاتور و نگارگری اطلاعات عمیق‌تر و بیشتری کسب کنم. این نوع ارتباطات دانشگاهی در ایران سخت است و از نظر آکادمیک تعریف شده نیست.
 

پژوهش‌های شرق‌شناسان در زمینه شاهنامه نگاری را از دو منظر قابل ارزش و اهمیت ارزیابی کرده‌اید. یکی به جهت پیشگامی آنها و دیگری به خاطر روشمندی در پژوهش. چرا این خصوصیات را پژوهشگران ایرانی ندارند؟
به این سؤال در دو بخش پاسخ می‌دهم، یکی روشمند بودن به‌طور کلی و دیگری روشمند بودن در حوزه ادبیات ونگارگری. به طور کلی طی فرصت مطالعاتی یک ساله‌ای که در هلند داشتم، موضوع روشمند بودن پژوهش‌ها در آنجا ذهن مرا درگیر کرده بود و متوجه شدم که روش تحقیق در کشورهای اروپایی این‌گونه نیست که از دانشگاه شروع شود. روش تحقیق را از دوران مدرسه آغاز می‌کنند، دانش‌آموز را در مدرسه طوری بار می‌آورند که استفاده از منابع مطلب را یاد بگیرد، از همان نخستین گام‌ها طوری بچه‌ها را تربیت می‌کنند که در مرحله بالاتر دچار مشکل نشوند اما در دانشگاه‌های ایران روش تحقیق یک واحد درسی است که شخص به‌عنوان دانشجو می‌خواهد تازه الفبای تحقیق و روش تحقیق را یاد بگیرد. در حالی که دانشگاه مرکزی است که باید عملاً وارد کار تحقیقاتی بشوید و روش تحقیق را آموخته باشید. در مورد ادبیات و نگارگری هم این نقصان بیشتر دیده می‌شود و شاید یکی از ضعف‌های مطالعاتی که در این حوزه انجام گرفته، همین مسأله باشد و من در مقدمه کتاب به آن اشاره کردم. تحقیقاتی که سعی کردند با رویکرد ادبی به نگاره‌ها نزدیک بشوند، مهم‌ترین ضعفش همین است که روشمند نیست. و لغزشگاه عمده‌اش هم این است که وارد دریافت‌ها و برداشت‌های شخصی و شاعرانه می‌شوند. یعنی گزاره‌های علمی در این پژوهش‌ها کمتر به چشم می‌خورد.
 

شما در پژوهش نگارگری و متن شناسی معتقدید، مطالعه نگاره‌ها گاهی مشکلات و ابهامات متن شاهنامه را روشن می‌کند...
آن بخش که نگاره‌ها چگونه مشکلات و ابهامات متن را روشن می‌کند من در رساله دکترای خود مفصل به آن پرداختم. نگارگری در واقع یک نوع تصویرسازی از همان داستان است که با نقاشی به لحاظ ماهوی تفاوت دارد. یعنی در نگارگری یک روایت متنی داریم که سعی می‌کنیم براساس آن روایت متنی یک روایت تصویری هم خلق کنیم. در حالی که در نقاشی به مفهوم عام و کلی این روایت متنی وجود ندارد. وقتی که روایت متنی را داریم نگارگر از دو‌عامل اصلی تأثیر می‌پذیرد. یکی خود متن است که سعی دارد براساس آن تصویری بسازد. دیگر اینکه عناصری هست که من اسم آن را عوامل برون متنی می‌گذارم. یعنی هر آنچه از قبیل مسائل اجتماعی، مسائل هنری، برداشت نگارگر و قدرت خلاقیت و مسائل تاریخی و... که در فرآیند تصویرگری بر کار هنرمند تأثیر می‌گذارد. آن بخش که مربوط می‌شود به تأثیر‌پذیری نگارگر از متن در رساله دکتری کار کردم چون این بخش ادبیت بیشتری دارد و پیوندش با ادبیات محکم‌تر است. آن بخش که تأثیر برون متن بر تصویر گری است در همین کتاب مورد بررسی قرار دادم. به‌عنوان مثال می‌دانید نگارگری یک هنر درباری بود و شاهان و شاهزادگان عمدتاً سفارش دهندگان نسخه‌های مصور شاهنامه بودند. چون تصویرسازی برای شاهنامه هزینه‌ای هنگفت داشت و همیشه نگارگر نیاز به یک حامی مالی داشت. شاهان و شاهزادگان صرفاً به خاطر علاقه به هنر نبود که ازمصورسازی شاهنامه حمایت می‌کردند، بلکه تمایلات پنهان خودشان را هم سعی می‌کردند در کار دخالت دهند. یعنی سعی می‌کردند یادمان یا یادگاری هنری از دوره حکمرانی خودشان به جا بگذارند و قدرت و اقتدار خودشان را نشان بدهند. این یک نوع از عوامل برون متنی است که در بخشی از این کتاب آن را بررسی کردم.

منبع: ایران