جامعه‌شناسی خانواده در ایران

1396/5/3 ۰۷:۲۹

وضعیت خانواده در جامعه ایران از آن دست موضوعاتی است که نیاز به مداقه علمی و پژوهش‌های مفصلی دارد. شناخت آنچه بر سر خانواده ایرانی می‌آید از ضروریات اکنون ماست. مشاهدات عینی موید ورود نهاد خانواده در ایران به عصر چالش‌های متلاطم است؛ چالش‌های متلاطم‌کننده‌ای که می‌تواند منجر به شکل‌گیری بحران در جامعه ایران شود.

        
کتاب «زوال پدرسالاری: فروپاشی خانواده یا ظهور خانواده مدنی؟»
 

وضعیت خانواده در جامعه ایران از آن دست موضوعاتی است که نیاز به مداقه علمی و پژوهش‌های مفصلی دارد. شناخت آنچه بر سر خانواده ایرانی می‌آید از ضروریات اکنون ماست. مشاهدات عینی موید ورود نهاد خانواده در ایران به عصر چالش‌های متلاطم است؛ چالش‌های متلاطم‌کننده‌ای که می‌تواند منجر به شکل‌گیری بحران در جامعه ایران شود. به همین منظور هر اثری که با نگاه پژوهانه و تحلیلی نهاد خانواده در آن مورد توجه قرار بگیرد و سوژگی یابد فارغ از اینکه از چه منظرگاهی به موضوع می‌پردازد، مغتنم و درخور توجه است.
در همین راستا کتاب «زوال پدرسالاری: فروپاشی خانواده یا ظهور خانواده مدنی؟» نوشته سیدامین قانعی‌راد عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور که توسط انتشارات نقد فرهنگ به قیمت ۲۱ هزار تومان به تازگی روانه بازار نشر شد ازجمله آثاری است که باید آن را مغتنم شمرد و مورد توجه قرار داد.
در پشت جلد این کتاب نویسنده اثر تلاش می‌کند دو مسیر پیش‌روی خانواده ایرانی را ترسیم کند. او می‌نویسد: «تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در سده اخیر- و به‌طور خاص از انقلاب مشروطه تاکنون- برای جامعه ایران وضعیت‌های متعارضی را پدید آورده است. در این میان، یکی از زمینه‌های اساسی تحول نهادین در جامعه ما دگرگونی ساختار قدرت در خانواده است. امروزه پیامدهای تحولات نهاد خانواده در جامعه ایران، به یک دل‌نگرانی عمومی تبدیل شده است و در این مورد معمولا دیدگاه‌های یکسویه‌ای بیان می‌شود. برخی با بدبینی تمام از پایان خانواده و برخی دیگر از ظهور خانواده‌ای انسانی‌تر و مدنی‌تر سخن می‌گویند. این اثر، دگردیسی خانواده را در دو سمت‌وسوی متفاوت فروپاشی و مدنی شدن دنبال می‌کند. »
در جایی دیگر از کتاب، نویسنده وضعیت توزیع قدرت در نهاد خانواده را مورد توجه قرار داده است و می‌نویسد: «زوال پدرسالاری فقط در خانواده رخ نمی‌دهد و به‌عنوان فرآیندی گسترده همه نهادهای اجتماعی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. دموکراتیک شدن جامعه یک فرآیند کلی در زمینه تغییر ساختار روابط اجتماعی است که در سطوح مختلف کلان، میانه و خرد خود را آشکار می‌سازد. این فرآیند ساختاری البته در سطح آگاهی، تناظر خود را نیز دارد. دموکراتیک شدن خانواده بیانگر پیشرفت دگرگونی در ساختار قدرت در مقیاس خرد است. پیشرفت فرآیند دموکراتیک شدن جامعه در سطوح مختلف با یکدیگر توازی دارد و این توازی باعث می‌شود سطوح مختلف همدیگر را تقویت کنند. اعضای جامعه در سطح کلان خواهان مشارکت در فرآیندهای قدرت و در سطح خرد به دنبال مشارکت در تعیین سرنوشت خانواده خود هستند. گسترش خشونت‌های اجتماعی و خشونت‌های خانوادگی با همدیگر ارتباط دارند. زمانی که فرآیند دموکراتیک شدن جامعه با مقاومت نخبگان سیاسی مواجه شود، ممکن است فعالیت مسالمت‌آمیز مردم برای به دست آوردن حق انتخاب، به شورش و خشونت اجتماعی بینجامد. تنش‌ها و خشونت‌های خانوادگی نیز معادل خشونت‌های اجتماعی در مقیاس خرد هستند که در شرایط فقدان به رسمیت‌شناسی حق تصمیم‌گیری یا تعارض بین حقوق افراد متفاوت برای تصمیم‌گیری در خانواده اتفاق می‌افتد.»
قانعی‌راد در ادامه تحلیل و تجویز جامعه‌شناختی خود برای خانواده ایرانی در این کتاب این گونه جمع‌بندی می‌کند که فرآیند دموکراتیک شدن خانواده را نمی‌توان با بازگشت به شیوه‌های سنتی خانواده درمان کرد. امروزه خانواده‌های موسوم به خانواده‌های سنتی نیز بیشتر برحسب معیارهای اندیشه دینی ـ سنتی هستند تا برحسب معیار ساختار بالفعل و عملی روابط قدرت در درون خانواده. به نظر می‌رسد که دموکراتیک شدن خانواده با تمامی آثار مثبت و منفی‌اش اجتناب‌ناپذیر و غیرقابل‌بازگشت است و به همان دلیل که نمی‌توان فرآیند دموکراتیک شدن جامعه را متوقف کرد، امکان توقف فرآیند دموکراتیک شدن خانواده نیز وجود ندارد. زوال پدرسالاری محصول تصمیم آگاهانه آدمیان نبوده و در ضمن کردارهای اجتماعی و براساس یک‌سری فرآیندهای واقعی و عمدتا ناخودآگاهانه صورت گرفته است. به این‌ترتیب امکان بازگشت به وضعیت پیشین وجود ندارد چون این موضوع نه همچون یک اختیار بلکه به‌مثابه یک تحول با ریشه‌های واقعی‌اش به ما تحمیل شده است؛ بنابراین اگر میزان طلاق در خانواده‌های جدیدالتاسیس افزایش ‌یافته است راه‌حل آن کاهش نقش زنان در تصمیم‌گیری‌ها نیست بلکه افزایش مهارت‌های گفت‌وگویی نسل‌های جوان برای تعامل‌های منصفانه‌تر با همدیگر است.

منبع: فرهیختگان