یخ‌فروش کوچه‌های تهران

1396/4/27 ۰۹:۰۷

ایرانیان همچون مردمان بسیاری از سرزمین‌های دیگر در جهان سنتی و روزگار پیش از مدرن می‌کوشیدند با بهره‌گیری از دانش‌های بومی، شیوه زیست خود را در سرزمین‌شان بهبود بخشند.

 تمدن انسانی دانش‌های بومی، فناوری‌های صنعتی
 

ایرانیان همچون مردمان بسیاری از سرزمین‌های دیگر در جهان سنتی و روزگار پیش از مدرن می‌کوشیدند با بهره‌گیری از دانش‌های بومی، شیوه زیست خود را در سرزمین‌شان بهبود بخشند. فناوری‌های سنتی هر ملت که بر برگ‌های تاریخ نقش بسته است، یادگار آن کوشش‌ها به شمار می‌آیند. دستاوردهای آن تلاش‌ها اما در دو سده اخیر با پیشرفت‌هایی که در تمدن انسانی پدیدار شد، آرام‌آرام جای خود را به ابزارها و وسیله‌هایی دادند که از اختراع‌عا و اکتشاف‌های صنعتی، نه تجربه و دانش‌های بومی، برمی‌آمدند. جلال عبده دیپلمات ایرانی در دوره پهلوی در کتاب «چهل‌سال در صحنه؛ خاطرات دکتر جلال عبده» روایتی جذاب درباره فناوری بومی ایرانیان در تولید یخ ارایه داده است: «قبل از این‌که یخچال‌های برقی معمول شود، یخ از طریق یخچال‌هائی تهیه می‌شد که به صورت آبگیرهائی با عرض کم و با طول زیادی می‌ساختند و دیوارهای بلند در قسمت جنوبی آن بنا می‌گردید، تا آفتاب بر گودال یخچال نتابد و از آب قنات آن را پر می‌نمودند، که در هوای زیر صفر برودت زمستان تهران تبدیل به یخ می‌شد و یخ مصرفی تهران از این طریق تأمین می‌گردید. وقتی یخ بدست می‌آمد، آن را در سرداب‌های جنب یخچال انبار می‌نمودند تا در معرض تابش نور آفتاب قرار نگیرد و در تابستان به تدریج قطعات یخ را از انبارها بیرون آورده، در دسترس فروشندگان یخ می‌گذاشتند. فروشنده یخ که در تابستان‌ها هنگام گرمای ظهر با الاغ خود، که روی آن گونی یخ را قرار داده بود و در کوچه‌های اطراف با فریاد «یخی» مشتریان را با شتاب برای خرید یخ به کوچه می‌آورد و هرکس به قدر وسع خود به خرید آن می‌پرداخت». یخچال‌های یادشده با آن‌که بهره‌هایی فراوان برای ساکنان شهرها و روستاها داشتند، اما به دلیل شیوه بهره‌برداری و امکانات زمانه، از آلودگی‌های گوناگون برکنار نبودند؛ نکته‌ای که این روایتگر نیز بدان اشاره می‌کند: «این را هم باید اضافه کنم که در آن موقع آب لوله‌کشی در کار نبود. طبعا آب یخچال‌ها نمی‌توانست کاملا از آلودگی مصون باشد. گاهی نیز وقتی گرمای هوا بطول می‌انجامید و ذخیره یخ تهران رو به پایان می‌گذاشت، به وسیله قاطر یا الاغ از یخ‌های طبیعی توچال به تهران حمل می‌گردید». آن یخچال‌ها با پیشرفت‌های تکنولوژیک و آشنایی ایرانیان به فناوری‌هایی چون برق و ابزارهایی مانند یخچال‌های مدرن چه سرنوشتی یافتند؟ جلال عبده در این‌باره می‌نویسد: «وقتی به میزان برق تهران اضافه شد و همزمان شبکه آب لوله‌کشی تهران نیز بوجود آمد؛ اندک‌اندک مردم با خرید یخچال‌های برقی آشنایی پیدا کرده و با تعمیم این‌گونه یخچال‌ها و تهیه یخ به مقدار زیاد توسط یخچال‌های بزرگ برقی، که محصول آن در دسترس مردمی که فاقد یخچال بودند گذاشته می‌شد، طبعا یخچال‌های سابق تعطیل گردید و از محوطه آن برای خانه‌سازی استفاده شد».

منبع: شهروند