تهران؛ دربندِ دیوارهای فرهنگ غربی و شرقی

1396/4/20 ۰۷:۳۰

ایرانیان بسیاری از مظاهر تمدن نوین جهانی را در بستر پایتخت ٢٠٠ ساله خویش به تماشا نشسته‌اند. اگر از پاره‌ای شهرهای مرزی همچون تبریز به دلیل ویژگی ترانزیتی‌شان و پاره‌ای آشنایی‌های نخستین آنان با مظاهر تمدن اروپایی بگذریم، تهران نخستین شهری بود که دگرگونی‌هایی در فرآیند تجدد ایران در یک سده اخیر پذیرفت. کنتس مادفون روزن، اشراف‌زاده سوئدی که در دوره پهلوی اول به ایران آمده است

اشراف‌زاده سوئدی و رخت و لباس تجدد بر تن پایتخت ایران
 

ایرانیان بسیاری از مظاهر تمدن نوین جهانی را در بستر پایتخت ٢٠٠ ساله خویش به تماشا نشسته‌اند. اگر از پاره‌ای شهرهای مرزی همچون تبریز به دلیل ویژگی ترانزیتی‌شان و پاره‌ای آشنایی‌های نخستین آنان با مظاهر تمدن اروپایی بگذریم، تهران نخستین شهری بود که دگرگونی‌هایی در فرآیند تجدد ایران در یک سده اخیر پذیرفت. کنتس مادفون روزن، اشراف‌زاده سوئدی که در دوره پهلوی اول به ایران آمده است، تصویری جذاب و پروسوسه از تهرانِ در آستانه دگرگونی پیش روی می‌گذارد. او در کتاب «سفر به دور ایران» می‌نویسد «تهران، پایتخت ایران امروز لباس عوض کرده است. این شهر بیش از یکصد و پنجاه سال پایتخت سرزمینی بوده است که بارها و بارها با خون‌ریزی و جنگ و ستیز، مرزهایش بجلو و عقب کشیده شده است. مرزهای این کشور زمانی از یونان تا هند امتداد داشته و از جنوب روسیه و وراء آبهای نیلگون دریاهای آزاد و رودخانه نیل میگذشته و بصحراهای آفریقا ختم میشده است. مردان بزرگ، فرمانروایان و سلاطین مستبد و مطلق‌العنان و حکام فاسد بر این مملکت فرمان رانده‌اند و در زمان فرمانروائی هر حکمرانی، پایتخت متحمل دگرگونی‌ها و تغییراتی شده است. ری، مشهد، قزوین، شیراز، اصفهان، تبریز و دیگر مکانهای تاریخی هریک بنوبه خود زمانی به تناسب قدرت و شوکت فرمانروایان عصر، دوره شکوفائی پایتختی کشور ایران را پشت سر گذارده‌اند. اینک نوبت تهران است که تحت لوای سلطان جدید، لباسی تازه بپوشد و با فرهنگ و بناهایی جدید، شکل عوض کند». وی سپس با تهرانِ نه‌چندان دوری را به تصویر می‌کشد که در روزگار پیش‌تر همچون روستایی بزرگ به چشم می‌آمده است «کمتر از بیست سال پیش، تهران شهر کوچکی با کوچه‌های باریک و پرپیچ‌وخم و محصور میان دیوارهای بلند بود. ایل بختیاری، افراد پلیس و قوای دولتی از روی پشت‌بام‌های کاهگلی، بیکدیگر شلیک میکردند و دروازه‌های شهر پیش از غروب آفتاب بسته میشدند. اینک از دروازه‌ها دیگر خبری نیست، کوچه‌های باریک و پرپیچ‌وخم جای خود را به خیابانهای پهن و مستقیم داده‌اند و گاهگاه، اتوموبیل‌های شیک در این خیابانها بچشم میخورند. ساختمانها، تاسیسات دولتی، سینماها، هتل‌ها، هنرستانهای موسیقی و دانشگاه جایگزین خانه‌های گلی قدیمی شده‌اند». این جهانگرد اروپایی اما نظری دگرگونه درباره تهرانِ روزگار نو دارد؛ آن را نه شهری سنتی نه پایتختی پیش‌رفته برمی‌شمرد، آن را آوردگاهی میان دو نگرش بازمی‌شناساند «تهران در رخت و لباس جدید خود نه یک شهر شرقی است و نه یک شهر غربی، بلکه معجونی از هر دو میباشد. حدود سیصد و شصت هزار نفر پیر و جوان، زن و مرد در این شهر زندگی میکنند که روز بروز هم بر تعداد آنها افزوده میشود. این مردم در این واحه کویری و در میان دیوارهای فرهنگ غربی و شرقی ب[ه]زدوخورد مشغولند تا هریک فرهنگ مورد نظر خود را غالب سازند».