متن سخنرانی ریاست مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در همایش «انجمن بین‌المللی انسان‌شناسی و مردم‌شناسی ایران»

1387/4/3 ۰۴:۳۰

به گزارش مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، متن سخنرانی ریاست مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی آقای کاظم موسوی بجنوردی، در نخستین همایش «انجمن بین‌المللی انسان‌شناسی و مردم‌شناسی ایران» با مضمون «خویشاوندی در ایران و کشورهای همسایه»

به گزارش مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، متن سخنرانی ریاست مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی آقای کاظم موسوی بجنوردی، در نخستین همایش «انجمن بین‌المللی انسان‌شناسی و مردم‌شناسی ایران» با مضمون «خویشاوندی در ایران و کشورهای همسایه» که از تاریخ 20 تا 22 جون 2008/31 خرداد تا 2 تیر 1387، در محل دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شده است به شرح زیر است:


با خیر مقدم به همه شما، به ویژه به مهمانان همایش که از کشورهای دیگر به ایران سفر کرده‌اند و سپاس از توجهی که به جامعه و فرهنگ ایران، به ویژه نظام پیچیدۀ خویشاوندی و خانواده در جامعۀ ایران دارید.
اجازه بدهید پیش از اینکه دربارۀ این همایش و موضوع آن سخن بگویم، چند جمله‌ای کوتاه برای آگاهی بیشتر شرکت‌کنندگان در زمینۀ پژوهشهای انسان‌شناسی یا مردم‌شناسی در ایران و نقش مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در توسعۀ اندیشه و فرهنگ مردم‌شناسی بیان کنم.
نخستین پژوهش‌های مردم‌شناسی در ایران در اواخر نیمۀ اول قرن بیستم آغاز شد. در آن زمان چند تن از پیشروان این نوع پژوهش‌ها در کشورهای امریکا، دانمارک و نروژ، مانند هانری فیلد، کارل فیلبرگ و فردریک بارث به ایران آمدند و مطالعاتی را در نقاط مختلف این سرزمین انجام دادند. این محققان با تألیف و چاپ چند تک‌نگاری و تعدادی مقاله بر اساس تحقیقات میدانی خود، باب ایران‌پژوهی را به روی انسان‌شناسان و مردم‌شناسان خارجی گشودند.
در میان گروه پژوهشگران بعدی ویلیام آیرونز امریکایی، پس از چندسال کار پژوهشی در میان ترکمنان ایران در 1354/1975، در کتاب خود به نام ترکمنهای یموت چند فصل را به مباحث خانواده، خویشاوندی و ازدواج در میان آنها اختصاص داد. پس از او نیز تنی چند از پژوهشگران غربی در مطالعات مردم‌شناسی خود به مسایل خانواده و خویشاوندی در ایران توجه داشته‌اند. البته پیش از همه اینها، نخستین تحقیق جامع و گسترده در مورد ساختهای خانواده و خویشاوندی در ایران را جمشید بهنام، از استادان جامعه‌شناس دانشگاه تهران ارائه داده بود. امروز نیز مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی با همکاری انجمن ایران‌شناسی فرانسه این افتخار را دارد که نخستین گردهمایی بین‌المللی دربارۀ تحقیقات مربوط به خویشاوندی در ایران و کشورهای حوزۀ فرهنگ ایرانی را برگذار کند.
مرکز دائرة‌المعارف در 1362/1983 تأسیس شد. انگیزه در تشکیل این مرکز تعالی‌بخشیدن به تحقیقات فرهنگی و توسعۀ آن در همه قشرهای جامعه بود. من شخصاً معتقدم که «پیشرفت واقعی نطفه در فرهنگ دارد و هر جامعه‌ای که برای غنا و تعمیم فرهنگ خود سرمایه‌گذاری کند، به پیشرفت و ترقی نایل خواهد شد».
سازمان علمی مرکز بجز سرپرستی و سرویراستاری آن، که برعهدۀ این سخنگو است، دارای یک شورای عالی علمی متشکل از مدیران بخشها و مشاوران عالی و 15 بخش علمی است که در حوزه‌های گوناگون علمی فعالیت می‌کنند. بخش مردم شناسی، یکی از این بخشهای پانزده‌گانۀ علمی است که مرکز دائرة‌المعارف از آغاز تأسیس به آن توجه داشت و بخشی مستقل را به این حوزۀ فکری و تحقیق و تألیف دربارۀ موضوعهای مربوط به مردم‌شناسی در فرهنگ ایران و فرهنگهای جوامع اسلامی اختصاص داد. تا کنون این مرکز توفیق یافته است که 15 جلد از این دائرة‌المعارف را تألیف و چاپ و منتشر کند. در این مجلدات، بجز چند جلد آن که به معرفی و شرح و احوال متفکران و بزرگان ایران و جامعه‌های اسلامی و خاندانها و قبایل این سرزمینها اختصاص دارد، بخش مردم‌شناسی در بقیۀ مجلدات آن سهم بزرگی دارد و حدود یک صد مقالۀ علمی ـ تحقیقی در زمینه‌های قوم‌شناسی، ایل‌شناسی، دانشهای عامه، مفاهیم دینی ـ آئینی، شهرشناسی، هنرها، مناسک و آئینهای اجتماعی ـ فرهنگی، مسکن و پوشاک و بازیها و سرگرمیها در ایران و جوامع اسلامی تألیف و در آن به چاپ رسانده است.
اما دربارۀ خانواده و خویشاوندی
یکی از بنیادهای اساسی روابط انسانی در جامعه، خانواده و شبکۀ خویشاوندی است. با وجود تحولات اخیر و دگرگونی در پیوندهای خویشاوندی و شبکۀ روابط اجتماعی در جامعه‌های امروزی، باز هنوز هم استواری یک جامعه بر پیوندهای خانواده و روابط خویشاوندی نهاده شده است.
در جامعه‌های جهانی، تا آنجا که مطالعات مردم‌شناسی نشان می‌دهد، هیچ سازمان و رکن‌اجتماعی دیگری تا کنون نتوانسته جایگزینی مناسب برای خانواده باشد. خانواده تنها سازمان اجتماعی است که از ثبات نسبی برخوردار بوده است و دگرگونیهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کمتر لطمۀ ویرانگر بر ساختار بنیادی و اصلی آن، به ویژه در جامعه‌های سنتی ایلی و روستایی وارد کرده است. هر چند برخی تغییرات را در شکل خانواده و شبکه‌ها خویشاوندی و کارکردهای سنتی آن در یک صدسال اخیر شاهد بوده‌ایم، ولیکن این تغییرات کم و بیش به اقتضای زمان طبیعی می‌نماید.
گفتنی است که شناخت کامل جامعۀ ایران و ویژگیهای پاره فرهنگهای ایرانی، در درون سرزمین ایران و گسترۀ جغرافیایی فرهنگ ایران، وقتی تحقق می‌یابد که با شناخت خانوادۀ ایرانی و ساختارهای خویشاوندی رایج در جوامع شهری، روستایی و ایلی ایران همراه باشد.
اگر به گذشته، مثلاً به جامعۀ دورۀ قاجار بنگریم، اصل و نسب برجسته‌ترین شاخصۀ افراد در آن جامعه بود و هویت اجتماعی اعضای آن جامعه به خانواده و تبار و دودمان وابستگی داشت. در این جامعه‌ها، به اصطلاح افراد «اصل و نسب‌دار» از اعتبار و منزلت اجتماعی والایی برخوردار بودند و جایگاه ویژه‌ای در میان اقشار مردم داشتند. اگر چه هنوز هم احراز هویت اجتماعی افراد و شأن و منزلت آنها در جامعه‌، به ویژه جامعه‌های سنتی تا حدی به خانواده وابسته است و فرد با پیوند با خانواده‌اش مشروعیت می‌یابد، ولیکن در این زمان این گونه وابستگی‌ها اندک‌اندک در حال رنگ باختن است، و افراد هویت اجتماعی و منزلت و پایگاه خود را در جامعه، بیشتر از راه شغل و تحصیل و قدرت سیاسی و مالی به دست می‌‌آورند.
نقش و اهمیت این همایش بین‌المللی، که با عنوان «خویشاوندی در ایران و کشورهای همسایه» برای نخستین‌بار برگذار می‌شود، در آن است که جمعی از انسان‌شناسان و مردم‌شناسان ایران و کشورهای آسیایی، اروپایی و امریکا، که در زمینۀ خانواده و خویشاوندی تحقیق کرده‌اند، در آن حضور دارند. بی‌شک در این گردهمایی برخی از ابعاد شبکۀ خویشاوندی، در بستر تاریخ حیات اجتماعی مردم ایران و سرزمین‌های حوزۀ فرهنگ ایرانی مورد بحث و تحلیل قرار خواهد گرفت. همچنین نقش و کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی خانواده و گروه‌های خویشاوند در جوامع ایران و کشورهای همسایه، در گذشته و حال و اهمیت آن در وفاق اجتماعی و انتظام روابط و هنجارهای اجتماعی و کنترل رفتارها و تحولات و تغییرات آن در دهه‌های اخیر، مطرح خواهند شد.
انتظار می‌رود که نتیجۀ این نشست علمی بتواند بسیاری از زمینه‌های پیچیده و ناپیدای نظام خویشاوندی و خانواده را در ایران و کشورهای همسایه آشکار و روشن کند و بسیاری از راز و رمزهای ناگفته در فرهنگ خانواده و روابط خویشاوندی را بگشاید.
در پایان یک بار دیگر از حضور سخنرانان میزبان و میهمانان خارجی و جمع شرکت‌کنندگان در همایش سپاسگزاری می‌کنم.