با حضور اعواني، شايگان و فاني نشست بررسي دو كتاب فتح‌الله مجتبايي برگزار شد

1387/3/4 ۰۴:۳۰

در اين نشست كه به بررسي كتاب «جوگ باسشت» (تصحيح، تحقيق و ترجمه‌) و «روابط فرهنگي مسلمانان و هندوان» اختصاص داشت

نشست بررسي دو كتاب فتح‌الله مجتبايي عصر (پنجشنبه) در انجمن حكمت و فلسفه‌ي ايران با همكاري مؤسسه‌ي پژوهشي حكمت و فلسفه‌ برگزار شد.
در اين نشست كه به بررسي كتاب «جوگ باسشت» (تصحيح، تحقيق و ترجمه‌) و «روابط فرهنگي مسلمانان و هندوان» اختصاص داشت، غلامرضا اعواني - رييس مؤسسه‌ي پژوهشي حكمت و فلسفه - با اشاره به ريشه‌هاي زباني كلمات در فرهنگ ايران و هند، در سخناني گفت: ارتباط اوستا و سانسكريت، ارتباط نزديكي است. فرهنگ هند و ايراني دو فرهنگ خواهرند. روابط فرهنگي كه بعدا بين دو ملت به‌وجود آمد، با كتابي كه ابوريحان بيروني درباره‌ي هند نوشته است يعني «تحقيق مال‌ الهند»، كه مي‌گويند بهترين اثر نوشته‌شده درباره‌ي هند قبل از دوران جديد است، مستحكم‌تر شد. مجتبايي بسيار خوب اين امر و تلاش بيروني را در اثرش نشان داده است.
اعواني در ادامه از فتح‌الله مجتبايي و داريوش شايگان به عنوان دو نفر از برجسته‌ترين هندشناسان معاصر در ايران ياد كرد و توضيح داد: اين دو نفر خدمات ذي‌قيمتي را در اين راه انجام داده‌ و بخش بسياري از كوشش‌هاي خود را صرف مطالعه‌ي هند كرده‌اند. بحث درباره‌ي انتشار اين دو اثر به سال‌هاي قبل برمي‌گردد. مجتبايي كتاب را تصحيح كرده و ديدم اين اثر چاپ نشد، با اين‌كه به بهترين وجه تصحيح شد و حتا او آن‌را به انگليسي فاخر ترجمه كرد. حيف ديدم كه اين اثر در بوته‌ي فراموشي بماند. از سوي ديگر، متوجه شدم اين اثر به روابط فرهنگي ايران، اسلام و هند هم توجه كرده است. پس مجتبايي با افزودن دو مقاله‌ي جديد به كتاب، آن‌را پس از نزديك به 30 ‌سال براي تجديد چاپ به ما سپرد.
در ادامه‌ي برنامه، فتح‌لله مجتبايي - نويسنده‌ي دو كتاب «جوگ باسشت» (تصحيح، تحقيق و ترجمه‌) و «روابط فرهنگي مسلمانان و هندوان» - در سخناني گفت: منتخب «جوگ باسشت» بر اساس دو نسخه‌اي است كه ميرفندرسكي در زمان سفرش به هند، آن‌ها ‌را مطالعه و تصحيح كرد و آن‌قدر جذب كتاب‌ها شد كه حتا درباره‌ي آن‌ها شعر هم نوشت. ميرفندرسكي مقدمه‌اي هم درباره‌ي اساطير هندي بر كتاب‌ها نوشت به همراه شرح و توضيحاتي در اطراف آن دو اثر كه نسخه‌اي قديمي بودند، و نشان از اطلاعات وسيعش درباره‌ي اساطير هند دارد.
مجتبايي افزود: اثر ميرفندرسكي از لحاظ عرفان تطبيقي بسيار قابل توجه است؛ چون نشان مي‌دهد عرفان اسلامي تا چه اندازه به عرفان هندي نزديك است. آن‌چه من منتشر كرده‌ام، بر اساس دو نسخه‌ي قديمي است كه صريحا به اسم ميرفندرسكي هستند؛ تصحيحي انتقادي از متن بر اساس اين دو نسخه و ترجمه‌ي آن به زبان انگليسي با مقدمه‌اي درباره‌ي آن اثر و وجوه تفاوت فلسفه‌ي هند با فلسفه‌ي توحيدي و وجودي ما، كه با هم فاصله‌ي بسياري دارند و نيز رابطه‌ي فلسفه‌ي هند با فلسفه‌ي عرفاني. اثر ديگر، مجموعه‌ي مقاله‌هايي است درباره‌ي روابط مسلمانان و هندي‌ها كه در اصل، سه سخنراني بود كه در سال 1976 در مؤسسه‌ي ذاكر حسين ‌خان هند انجام دادم؛ يكي درباره‌ي ابوريحان بيروني و نقش او در شناساندن هند به مسلمانان و اين‌كه كارش تا چه اندازه به روش‌هاي جديد مطالعات ديني نزديك است و ديگري درباره‌ي منابع مختلف هندشناسي و آن‌چه درباره‌ي فلسفه، عرفان و دين هندي به زبان فارسي نوشته يا ترجمه شده است. سخنراني يا مقاله‌ي بعدي هم درباره‌ي مقايسه‌ي عرفان هندويي و اسلامي و موارد مشابهت آن‌هاست.
او همچنين يادآور شد: وقتي پيشنهاد تجديد چاپ مطرح شد، مقاله‌اي هم درباره‌ي هند جديد و نيز مقاله‌اي درباره‌ي ورود اسلام به هند تا زمان شروع حكومت كمپاني هند شرقي اضافه كردم و در مجموع، اثر با پنج مقاله تجديد چاپ شد. خوشحالم داريوش شايگان كه هندشناسي متبحر است و كامران فاني كه تمام وقت خود را به كتاب‌خواني صرف مي‌كند، درباره‌ي كتاب‌ها نظر مي‌دهند.
سپس داريوش شايگان در سخناني گفت: كتاب «روابط فرهنگي مسلمانان و هندوان» از اين جهت برايم جالب بود كه تلاش و تحقيق ابوريحان بيروني را درباره‌ي هند به ما شناساند. ابوريحان مرد بسيار مدرني بوده است و اگر امروز هم مي‌بود، شيوه‌ي تحقيقش كاملا امروزي بود و اين‌كه به هيچ‌كس اعتماد نمي‌كرد. ابوريحان بيروني خيلي آدم دقيقي است؛ از يك‌سو، فرهنگ هند را به فرهنگ يونان معرفي مي‌كند و از سويي، فرهنگ هند را به مسلمانان، و آن‌قدر تبحر نشان مي‌دهد كه برخي هندوها او را ساحر مي‌نامند.
شايگان همچنين گفت: حتا درباره‌ي بت‌پرستي هندوها نمي‌گويد آن‌ها شرك مي‌پرستند. خيلي از هندشناسان قبل از او، ابراهيم را با برهمن يكي مي‌دانسته‌اند و او به اين مسأله توجه دارد و مي‌گويد منابعي كه اين عبارت در آن‌ها ذكر شده، اشتباه مي‌گفته‌اند. چون هندي‌ها به نبوت اعتقاد و با آن ارتباط ندارند؛ پس ابوريحان درست گفته است. از سوي ديگر، ابوريحان نمي‌توانسته با بوديسم ارتباط بگيرد؛ چون در آن زمان، اين آيين در هند چندان حضوري نداشته است.
اين نويسنده و پژوهشگر سپس با توضيحاتي درباره‌ي شخصيت بودا، گفت: طبق گفته‌ي مجتبايي، بيروني با شش مكتب فلسفي هند ارتباطي نداشته است؛ چون اصلا به اوپانيشادها دسترسي پيدا نمي‌كند. همچنين مجتبايي اشاره مي‌كند فضاي آن دوره‌ي هند، فضاي اختلاطي بوده است. به هر حال، از اين كتاب بسيار لذت بردم و توصيه مي‌كنم همه‌ي شماها بخوانيد؛ چون كلي مطلب ياد مي‌گيريد.
كامران فاني هم در اين نشست گفت: قبل از هر چيز به ويژگي مهم استاد مجتبايي اشاره مي‌كنم كه به نظرم تاكنون كم‌تر مورد توجه قرار گرفته و شايد بي‌تعارف اصلا مورد توجه قرار نگرفته است و آن‌را با اين پرسش طرح مي‌كنم كه حاصل تحقيق يك محقق را چطور بايد ارزيابي كنيم؟ كار تحقيق دو جنبه دارد؛ يكي اين‌كه نكته‌ي تازه‌اي در يك تحقيق حل‌ شود تا محقق يك گام به جلو رود و ديگر اين‌كه مسأله را به روش و بيان جديدي طرح كند و اصولا فلسفه‌ي علم همين است.
فاني متذكر شد: در اين دو حوزه، تنها مجتبايي را مي‌شناسم كه هر دو مسأله را حل كرده و از اين نظر كم‌نظير است. اولين كار مهمي كه در اين‌باره نوشته‌، «شرح افلاطون» بود و بحثش درباره‌ي تأثير ايران بر افلاطون و تأثير زرتشت بر او؛ چون افلاطون با دولت هخامنشيان معاصر بوده است. مجتبايي براي اولين‌بار در اثرش به طور قطع مشخص مي‌كند افلاطون تحت تأثير نظريه‌هاي سياسي ايران آن روزگار بوده و نشان مي‌دهد فلسفه‌ي سياسي افلاطون و جهان آرماني‌اش برگرفته از آن نظريه‌ي سياسي است. مجتبايي با تفصيل جزييات مسأله را مطرح كرده و به طور قطع، مسأله حل شده است كه اين دانش، ما را در حد يك گام به جلو مي‌برد.
او در ادامه افزود: از سوي ديگر، مي‌دانيم نحو زبان عربي يكي از دقيق‌ترين گرامرهاست. سيبويه در اثرش آن‌را كامل توضيح مي‌دهد و نشان مي‌دهد اين گرامر را عرب‌ها يا از هند گرفته‌اند يا از ايران يا از يونان و مجتبايي در مهم‌ترين رساله‌اش يعني «نحو سانسكريت و نحو عربي» به تفصيل ثابت كرده كه نحو عربي يك‌سره تحت تأثير نحو سانسكريت است، چه به لحاظ محتوايي و چه حتا از نظر مثال‌هايي كه آورده شده است؛ يعني دقيقا مثال‌هايي را مي‌آورد كه در منابع گرامر هندي آورده شده است؛ به هر حال يك مسأله‌ي علمي را در حوزه‌ي پژوهش زبان‌شناسي حل كرده است.
اين پژوهشگر متذكر شد: دو كتاب مجتبايي تقريبا در بين محققان ما كم‌نظير است؛ چون هميشه همانند كشور ايران كه چهره‌اي دوگانه داشته، يك رو به شرق و رويي به غرب داشته؛ هم به شرق يعني هند نگاه داشته و هم به غرب يعني يونان.
كامران فاني سپس با اشاره به مقاله‌ي ابوريحان بيروني در كتاب مجتبايي گفت: معتقدم درباره‌ي ابوريحان، مقاله‌ي او را بايد با ديد امروز بنگريم. اين مقاله خيلي محققانه است و كساني كه كتاب «تحقيق مال‌ الهند» ابوريحان را نخوانده باشند، با خواندن اين كتاب به نوعي به آن اثر مي‌رسند؛ به خاطر دقيق بودن مجتبايي. همچنين بيروني نخستين كوشش جدي را براي فهم يك فرهنگ و قوم ديگر انجام داده است و نشان مي‌دهد يك محقق با چه مشكلاتي همراه است.
او در ادامه‌ي اين موضوع يادآور شد: در مقاله‌ي مجتبايي، اين كوشش بيروني براي فهم يك فرهنگ ديگر را مي‌بينيم كه امروز مي‌تواند به ما كه مي‌خواهيم فرهنگ جديدي مثل غرب را بشناسيم كمك كند و يك جور الگوي آرماني است. بيروني متوجه مي‌شود تفكر و زبان با هم رابطه دارند؛ پس زبان سانسكريت را فرامي‌گيرد تا بتواند با هند ارتباط بگيرد. از سوي ديگر، به همدلي با آن فرهنگ اشاره دارد و اين‌كه درباره‌ي آن فرهنگ پيش‌داوري نشود. بيروني متوجه مي‌شود بايد براي رياضيات و نجوم هند، جنبه‌هاي ديگر فرهنگ هند را هم بشناسد و اين همين مشكلي است كه ما داريم و فكر مي‌كنيم علم غرب را مي‌توانيم ياد بگيريم؛ اما فرهنگش را بايد كنار بگذاريم و ما متوجه نبوده‌ايم كه اين علم در دامن فرهنگي رشد يافته كه موسيقي و رمان داشته است. بيروني با اين پيش‌فرض‌ها موفق مي‌شود مهم‌ترين كتاب را درباره‌ي هند قبل از دوران جديد بنويسد و گامي بود كه جلو پاي ما نهاد. اين پيام بيروني به امروز است و مقاله‌ي او از اين نظر راهگشاست.
فاني همچنين عنوان كرد: كل كارهاي مجتبايي درباره‌ي روابط فرهنگي چند حوزه دارد؛ حوزه‌ي تاريخي، ادبي و عرفاني. تقريبا هيچ فرهنگ ديگري در گذشته مثل فرهنگ ايران و هند وجود نداشته كه اين‌قدر به هم نزديك باشد. تحقيقاتي كه ايرانيان به زبان فارسي درباره‌ي هند انجام داده‌اند، در هيچ زبان ديگري نبوده است.
او در پايان گفت: درباره‌ي «جوگ باسشت» هم بايد به صبر مجتبايي اشاره كنم. قرار بود اين اثر 40 سال پيش چاپ شود كه به تأخير افتاد.



منبع: خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)