1396/1/27 ۰۸:۱۸
نخستین شرکت‌های هواپیمایی در تاریخ ایران چگونه پدید آمدند نخستین شرکت‌های هواپیمایی در تاریخ ایران چگونه پدید آمدند
نخستین شرکت‌های هواپیمایی در تاریخ ایران چگونه پدید آمدند
مهناز نگهی: پرواز همواره از رویاها و آرزوهاي مهم اما دست‌نيافتني انسان در گذر تاريخ بوده است. رویا پرواز با وجود کوشش‌هاي انجام‌گرفته در دوره‌های گوناگون تاریخی، تا نخستین سال‌های سده بيستم ميلادي به قلمروی واقعیت نپیوست. آنگونه که تاریخ گواهی داده است اورویل و ویلبر رايت، دو برادر امریکایی اهل اوهایو سرانجام در سال ١٩٠٣ میلادی توانستند آروزي ديرينه انسان‌ها را برآورند. این اختراع تازه و شگفت‌انگیز به زودی توانست به یک صنعت بزرگ از اين‌پس درآید؛ صنعت هواپیمایی چنان شتابان پيش رفت که توانست تا روزگار کنونی نقشي تاثيرگذار در توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه‌های گوناگون بیابد و مستقیم و غیر مستقیم هزاران شغل پدید آورد. هواپيما امروزه افزون بر جابه‌جایی بار و مسافر، در حوزه‌هايی گوناگون همچون نظامي، كشاورزي، بذرپاشي و سم‌پاشي، بازبيني و كنترل مسیرهای برق‌رساني ولتاژ بالا، نگاهداری و پاسداری جنگل‌ها، پست و آتش‌نشاني، جایگاهی ویژه در زندگی روزمره مردم در سراسر جهان دارد. هواپيما حدود يك دهه پس از نخستین پرواز برادران رايت، براي نخستین بار در واپسین سال‌های حکومت قاجار در آسمان ايران پدیدار شد. ايرانيان آن روزگار گرچه در سال‌هاي پيش‌تر پرواز بالن را در آسمان به تماشا نشسته بودند اما پرواز هواپيما برايشان بسيار شگفت‌انگيز و خاطره‌ساز می‌آمد. رشد و توسعه هوانوردي در دوره پهلوي اول آغاز شد که كاربردهاي نظامي و جنگي اين ابزار مدرن البته مهم‌ترين دليل آن به شمار می‌آمد. هواپيما اما رفته‌رفته افزون بر كاركردهاي نظامي، براي جابه‌جایی بار و مسافر نيز به کار آمد. هواپيما در نخستین دهه‌های جای‌گیری در ساختار جابه‌جایی بار و مسافر در ایران، وسيله‌اي تجملی برشمرده می‌شد و بسياري از بخش‌های كم‌درآمد نمی‌توانستند از آن بهره بگیرند اما با توجه به شرايط جغرافيايي ايران آرام‌آرام نقشی مهم در ساختار جابه‌جایی بار و مسافر در كشور به دست آورد.
بالن در میدان مشق یادآور پرواز کیکاووس در شاهنامه! ايرانيان در نیمه دوم دوره قاجار با توجه به افزايش مراوده‌های سياسي، بازرگانی و علمی با کشورهای اروپایی، بخشی از دستاوردهای تمدن نوین غرب را دریافتند و آنها را آزمودند. دستاوردهاي تمدني غرب براي ايرانياني كه در جامعه‌اي بسته روزگار گذرانده، با علوم و دانش‌هاي نوين آشنايي چندان نداشتند، بسيار شگفت‌انگيز و گاهي ناپذيرفتنی می‌آمد. ابزارهای پروازي همچون بالن از آن پدیده‌های نو به شمار می‌آمدند. مردم تهران گویا براي نخستین بار در دوره حکومت ناصرالدین شاه پرواز بالن را به تماشا نشستند. جعفر شهري، نگارنده تاریخ و فرهنگ مردم تهران در دوره‌های قاجار و پهلوی، در«طهران قدیم» توصيفی جذاب از این رخداد دارد «چند تن از اتباع فرانسوي مقیم ایران، در تهران ادعا میکنند که وسیله‌اي اختراع کرده‌اند که میتوانند با آن به هوا پرواز کنند و قرار نمایش آن را براي روزي در میدان مشق میگذارند. مردم هم که این امر برایشان عجیب بوده و آنرا تنها در شاهنامه و هوا رفتن کیکاوس از دهان نقالان شنیده بودند، براي تماشاي این واقع هجوم میبردند تا هنگام عمل فرابرسد. فرنگی‌ها چادر برزنتی بسیار بزرگی را بر سر حفرهاي که پیشاپیش دستور حفر آن را داده و در آن کاه فراوان انباشته بودهاند گشوده، اطراف آن را با میخها و طنابهاي مخصوص به زمین محکم کرده در کاهها آتش افکنده (کاه دود) میکنند و چـون دود در زیر چادر جمع میشود کم‌کم بالا آمده بزرگ و بزرگتر تـا هیولایی کروي‌شـکل گردیده و سرپا میشود و آنگاه دهانه‌اش را به هم آورده، سبدي به زیرش بسته، یک نفر در آن میرود و در یک لحظه طنابهاي آن را بریده رهایش میکنند و بالن در مقابل دیدگان حیرت‌زده بینندگان، مسافر را برداشته و به هوا میبرد». این پرواز اما به ناکامی انجامید. پرواز بالن براي مردم آن روزگار تهران، کاری بیرون از توان انسان به شمار می‌آمد به همين دلیل از ناکامی آن خرسند شده، علت آن را به نیروهای ماورایی نسبت دادند «اما هنوز چند دقیقه از صعود آن نگذشته بود که ترکیده سرنگون شده، سرنشین آن پخش زمین میشود و مردمی که آرزوي چنین اتفاق و گوشمالی فرهنگی را که به دید مردم آن زمان میخواسته "سر از کار خدا درآورد" داشته‌اند را غرق شادي و شعف کرده است».
پرواز یک لهستانی بر فراز آسمان ایران هواپيما براي نخستين بار در زمان سلطنت احمد شاه قاجار در آسمان ايران پدیدار شد. مردم ايران در آن زمان در پی دگرگونی‌های پس از پیروزی جنبش مشروطيت و افزايش شمار روزنامه‌ها و دیگر نشریات، آگاهي بيش‌تر از علوم و دانش‌های تازه یافته بودند. صداي موتورهاي هواپيما اما شگفتی مردم را برانگیخت و آنان مشتاقانه پرواز آن هواپيما را به تماشا نشستند. حسین محبوبي اردكاني در كتاب «تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران» آن رخداد را چنين روایت کرده است «مردي به نام گوزمينسكي كه گويا لهستاني بود با يك هواپيماي دو باله سبك در آسمان ايران نمودار گرديد و مردم از هر سو پي تماشا به بام و بلندي‌ها برآمدند زيرا هواپيما هنوز نه تنها براي عامه مردم بلكه براي خواص هم ديدني بود ... راننده هواپيما با فروش مبلغ گزافي بليت، نمايش مختصري داد و به سوي شمال پرواز كرد و گويا اين آخرين سفر او بود و در همين رخت به ديار ديگر برد». پرواز هواپيماها در ايران تا مدت‌ها صرفا جنبه نمايشي داشت. بنابر آنچه در روزنامه «ايران» آمده است نخستين پرواز ايرانيان با هواپيما در سال ١٣٠١ خورشیدی انجام پذیرفته است. این روزنامه به تاریخ ٣ ارديبهشت ١٣٠١ اين سفر كوتاه‌مدت هوايي را چنین روايت كرده است «روز پنج‌شنبه گذشته (۳۰ فروردین ۱۳۰۱) ايروپلانی که از مسکو به تهران آمده بود برای اولین دفعه مسافرینی برای گردش در هوای تهران همراه برد. دفعه اول شاهزاده محمدحسین میرزا و سرهنگ رضاقلی خان خزانه‌دار و مسیو شومبانسکی وزیرمختار روسیه در هوای تهران پرواز نمودند. پس از آنها سرتیپ امان‌الله میرزا، سرتیپ مرتضی خان، سرتیپ جعفرقلی خان و سرهنگ مساعدنظام پرواز نمودند. در دفعه سوم برای اولین بار دو نفر از نمایندگان ملت، آقای تدین و آقای شیخ‌العراقین‌زاده و سرهنگ مساعدالدوله مدت بیست دقیقه در فضای تهران مشغول سیاحت بودند از قرار اظهارات آقایان و جنابان فوق، در اتاق آيروپلان خیلی راحت بوده و در موقع صعود و نزول حرکات عنیفی در ايروپلان دیده نشده و مثل این بوده است که آدم در کشتی نشسته باشد. در اتاق ايروپلان صدا هم خیلی جزوی بوده و آقایان می‌توانستند خوب صحبت کرده و صدای یکدیگر را بشنوند».
بنیان‌گذاری نخستين شركت‌هاي هواپيمايي شكل‌گيري ارتباطات و جابه‌جایی بار و مسافر با بیش‌ترین سرعت در ایران آن روزگار، با توجه به شرايط جغرافيايي این سرزمین، نیز توسعه صنعت هوانوردي در جهان، بنیان‌گذاری و فعالیت شركت‌هاي هواپيمايي را در ايران ضرورت بخشیده بود. فعاليت نخستین شركت هواپيمايي اروپايي در ايران در سال ١٣٠٤ خورشیدی آغاز شد. حسين پژمان در كتاب «تاریخ پست و تلگراف و تلفن» در این‌باره نوشته است «در سال ١٣٠٤ کمپانی هواپيمايي (يونكرس) در ايران شعبه‌اي را داير كرد و بر طبق قراردادي متعهد شد كه با هر طياره‌اي تا ٧٥ كيلو محمولات پستي و ماهي يكنفر مسافر مجاني در هر يك از خطوط بپذيرد». شرکت یونکرس، آلمانی بود و با گسترش فعاليت‌هاي خود در ایران، پیوند هوايي تهران را با شهرهاي مشهد، شيراز، بندر انزلي و بوشهر پدید آورد. یونکرس در آن مسیرهای هوایی مسافر و بسته‌های پستي را جابه‌جا می‌کرد. هواپیماهاي شركت يونكرس دو خدمه پروازی و سرعتی در حدود ١٥٠ تا ١٦٠ کیلومتر در ساعت داشتند. کابین سرپوشیده هواپیماهای شركت يونكرس، برای چهار مسافر گنجایش داشت. ایرانین ایرویز، دومین شركت هواپيمايي به شمار می‌آمد که پاره‌ای سرمایه‌گذاران ایرانی در سال ١٣٢١ خورشیدی بنیان گذاردند. اين شركت از آغاز کار خود، مسافر و بار را در مسيرهای داخلی و بين‌المللي جابه‌جا می‌کرد. این ایرلاین، پرواز خود را در مسیر تهران به مشهد آغاز کرد. نخستین مسیر خارجی ایرانین ایرویز، پرواز به پاریس از راه بیروت و آتن بود. ایرانین ایرویز آرام‌آرام به مهم‌ترین خط هوایی در كشور بدل شد. پرشین ایر سرویس (پاس) سومین شركت هواپيمايي در ایران به سال ١٣٣٣ خورشیدی بنیان گذارده شد. پاس فعالیت‌های خود را در زمینه جابه‌جایی بار آغاز کرد. اين شركت، نخست سرویس باربری تهران به پاریس، ژنو، بروکسل و لندن را راه انداخت و سپس به جابه‌جایی مسافر در مسیرهای داخلی میان تهران و شهرهای دیگر کشور روی آورد. مجلس شورای ملی قانون تاسیس شرکت هواپیمایی متعلق به ملت را در ٢١ بهمن ١٣٤٠ خورشیدی به تصویب رسانید. شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) با ادغام دو شرکت ایرانین ایرویز و پرشین ایرسرویس در همان سال شكل گرفت.
آموزش در حوزه صنعت هوانوردی دولت‌هاي گوناگون در ايران در زمینه صنعت هوانوردي، هواپیما خريدند اما به كارگيري و نگهداري هواپيما کاری تخصصي به شمار می‌آمد و به دانش مدرن نيازمند بود. خلبانان و مهندساني غير ايراني همراه با خريد هواپيما در آغاز به استخدام دولت ايران درمي‌آمدند. دولت ایران با توسعه صنعت هوانوردي و لزوم آموزش متخصصاني در اين حوزه ابتدا دانشجوياني را براي تحصيل در اين صنعت به روسيه و فرانسه فرستاد. به نوشته حسین محبوبي اردكاني در كتاب «تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران» نخستين كاروان دانشجويي هوايي در اسفند ١٣٠٣ خورشیدی به روسيه روانه شد تا در آموزشگاه سواستوپل و لنين‌گراد فن هوانوردي بياموزند. اين روند در سال‌هاي ١٣٠٧ و ١٣٠٨ خورشیدی نيز تداوم يافت. افزون بر آن پاره‌ای از دانشجوياني كه به فرانسه فرستاده شده بودند در آموزشگاه ايستر فرانسه فنون خلباني آموختند. مدرسه خلباني رفته‌رفته با توسعه هوانوردي در كشور به سال ١٣١١ خورشیدی پایه گذارده شد. بنابر آنچه غلامرضا علي‌بابايي در كتاب «تاريخ ارتش ايران» آورده است وزات جنگ براي انجام کارهای آموزشي در مدرسه خلباني، در آغاز چهار معلم خلبان سوئدی استخدام کرد، سپس چهار معلم خلبان دیگر نیز از بلژیک به کارگرفت؛ همچنین یک سرهنگ هوایی سوئدی با نام «نوروکیست» را در راس ستاد نیروی هوایی جای داد و از متخصصان انگلیسی نیز یک نفر به عنوان کارشناس فنی به استخدام دولت ایران درآمد. باشگاه هواپیمایی کشوری، دیگر نهاد پیوسته به این صنعت بود که با هدف آموزش خلبانی به سال ١٣١٨ خورشیدی بنیان گذارده شد. درباره اهميت صنعت هواپيمايي در دوره پهلوي اول و چگونگی توجه دولت به این پدیده نوین، به سخنراني نخست‌وزیر احمد متين‌دفتري در هفتمين جلسه پرورش افكار به تاريخ ٢٥ مرداد ١٣١٨ خورشیدی مي‌توان اشاره كرد. متين‌دفتري در اين جلسه که با حضور پاره‌ای از وزيران و رجال تشكل شده بود درباره اهميت باشگاه هواپيمايي و لزوم آموزش فن خلباني براي جوانان سخن راند. اين سخنراني در روزنامه اطلاعات به تاریخ ٢٦ مرداد ١٣١٨ خورشیدی چنين بازتاب یافته بود «اين اختراع بزرگ، انقلاب عظيمي در جهان بشريت ايجاد كرده و در پيشرفت فرهنگ عمومي و وحدت ملي تأثير شاياني داشته است ... لذا سازمان پرورش افكار وظيفه خود مي‌داند افكار عمومي را از نظر تربيت ملي به استقبال از اين باشگاه نوين تشويق و دعوت كند مخصوصا اينكه بنگاه در پرتو توجهات اعلي‌حضرت شاهنشاهي قدم به عرصه وجود گذاشته است. در ضمن بودجه اين باشگاه از طريق مبالغي كه براي اصلاحات و تاسيسات نوين در نظر گرفته تأمين مي‌شود».
خلبانان ايراني مهارت بالايي دارند دفتر هواپيمايي در ارتش ايران با شكل‌گيري ارتش نوین ایران در دوره پهلوی اول شكل گرفت. اين دفتر، تشكيل نيروي هوايي براي پشتيبان عمليات نيروي زميني را هدف گذارده بود. دولت ایران با رشد و توسعه نيروي هوايي، مستشاراني از كشورهاي اروپايي و آمريكا براي آموزش به ايران فراخواند. ژنرال جرج اكهارت، ریيس هيات مستشاران نظامي آمريكا در ايران از جمله آنان بود. وي در سخنراني كه در پايان ماموريت خود در ايران انجام داد، خلبانان ايراني را مستعد و ماهر خواند. اين بخش از سخنان اكهارت در روزنامه اطلاعات به تاریخ ١٨ مرداد ١٣٤٤ خورشیدی چنین بازتاب یافته است «در اين ماموريت سه ساله من شاهد و ناظر پيشرفت‌هاي فوق‌العاده نيروي مسلح ... در راه نوسازي بوده‌ام. آنها نشان داده‌اند كه به خوبي مي‌توانند با سلاح‌هاي پيچيده و مشكل كار كنند مانند جت‌هاي اف-٥ و هواپيماي مسافربري سي-١٣٠ و تانكهايي كه امروزه از جديدترين تانك‌هاي دنيا محسوب مي‌شوند».
هواپیماسازی مونتاژ ایران دولت ایران در دوره پهلوی اول با توجه به گسترش نيروي هوایی ايران، برای كاهش هزینه‌ها برآن شد کارخانه هواپیماسازی پایه گذارد. کارخانجات هواپیمایی «شهباز» نخستین تاسیسات صنعتی برای مونتاژ هواپیما به شمار می‌آمد. لوازم این کارخانجات به روایت مجبوبي اردكاني، برای انجام تعمیرات اساسی و سوار کردن قطعات هواپیماهای گوناگون در سال ۱۳۱۲ خورشیدی از انگلستان خریده شد. ماشين‌آلات خريده‌شده در سال ١٣١٤ در دوشان تپه نصب شدند. این کارخانه افزون بر تعمیرات اساسی با بهره‌گیری از قطعات و مواد اولیه توانست پیش از سال ورود متفقین به ایران در سال ١٣٢٠ خورشیدی پاره‌ای هواپیمای مشقی و جنگی براي نيروي هوايي بسازد. نيروهاي انگليسي اما با آغاز جنگ دوم جهاني و اشغال ايران، كارخانه شهباز را مصادره کردند.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید