خلیل الله؛ پادشاه قلم

1396/1/26 ۱۱:۰۴

شبه قارّه‏ هند بیش از آن که زبان، فرهنگ و هنرش را به ایران صادر کند، پذیرا و مصرف کننده‏ زبان، فرهنگ و هنر ایرانی بوده‏ است. زبان فارسی و ترکی با حمله‏ لشگریان سلطان محمود غزنوی وارد هندوستان شد و هندوان، اسلام و هنرهای اسلامی را بیش از اَعراب، از طریق ایرانیان شناختند.

شبه قارّه‏ هند بیش از آن که زبان، فرهنگ و هنرش را به ایران صادر کند، پذیرا و مصرف کننده‏ زبان، فرهنگ و هنر ایرانی بوده‏ است. زبان فارسی و ترکی با حمله‏ لشگریان سلطان محمود غزنوی وارد هندوستان شد و هندوان، اسلام و هنرهای اسلامی را بیش از اَعراب، از طریق ایرانیان شناختند. مهاجرت هنرمندان به شبه قاره تقریباً یک طرفه بود و بسیاری از دولتمردان ایرانی در دربار پادشاهان هند به مناصب رفیع و حساس دست یافتند در حالی که هیچ دولتمرد هندی در ایران به مناصب مناسب گمارده نشد. این پذیرایی و مهمان‏نوازی هندیان _ که ما ایرانیان خود را بدان شهره می‏دانیم_ سبب مهاجرت سیل ‏آسای سخنوران و هنرمندان ایرانی به مناطق گوناگون به‏ ویژه دکن و بخش‏های مرکزی هندوستان شد. مهاجرتی که در عصر صفوی به اوج خود رسید.

در باب شاعران سبک هندی، پژوهش‏هایی صورت پذیرفته است اما هنرمندان ایرانی مهاجر به هندوستان چنان که باید و شاید شناخته شده نیستند و پژوهش‏های کلان و جامع در این باب انجام نشده است. این مهم افزون بر شناخت و مطالعه‏ منابع و اسناد تاریخی ایران، نیازمند بررسی منابع شبه‏ قاره نیز هست. کاستی پژوهش‏های بنیادی هند و ایرانی به دلیل کمبود متخصّصان هندشناس ایرانی بوده است، چراکه استادان متخصّص در هنرهای اسلامی هند و ایران نادر و انگشت شمارند. بدبختانه نسخه‏ های خطی بسیاری از منابع تألیف شده و همچنین پژوهش‏های منتشر شده در شبه قاره، در ایران دیریاب و نایابند و استادان و علاقه ‏مندان ایرانی نه تنها به آنها دسترسی ندارند، بلکه آن منابع را به دقت و درستی نمی‏شناسند.

خلیل ‏الله حسینی در اواسط سدۀ دهم دیده به جهان گشود و با شور وافری که به سبک میرعلی هروی داشت، از بهترین پیروان وی شد. شاه عباس در زمان ولیعهدی ‏اش در خراسان از خلیل ‏الله سرمشق گرفته بود و هنگام بازگشت وی به ایران، در استقبال از این هنرمند رباعی سروده و وی را «خورشید عراق» و «خلیل بت‏ شکن» خوانده بود. عجیب است که چرا پادشاه به او اجازه‏ سفر داد و در عوض علی‏رضای عباسی را به کتابداری و مناسب مناصب رساند و از هنر خلیل ‏الله در اصفهان هنر بهره‏مند نشد.

میرخلیل ‏الله از نستعلیق‏ نویسان ارجمند ایران است که به شبه‏ قاره مهاجرت کرد و در بیجاپور مورد نوازش و حمایت ابراهیم عادلشاه دوم قرار گرفت و عادل‏شاه در سال 1027 هجری وی را به «پادشاه قلم» مخاطب ساخت و دو بار به عنوان ایلچی خویش به ایران فرستاد.

خلیل‏‏ الله عاقبت در حدود سال 1035 هجری در دکن درگذشت.

این پژوهش نخستین کتاب مستقل دربارۀ میرخلیل‏ الله است که در آغاز به درخواست خانم دکتر کیلان اورتن به شکل مقاله‏ به زبان انگلیسی برای کتاب:

Iran and the Deccan: Persianate Art, Culture, and Talent in Circulation, ca. 1400-1700, Indiana University, 2017.

تألیف شد و سپس با تغییرات و افزودگی‏ هایی وارد سلسله کتابهای «گلستان هنر» گردید.

این کتاب تألیف دکتر حمیدرضا قلیچ خانی از سوی پیکره در سال 1395 منتشر شده است.

منبع: بساتین