گفت‌وشنود شبانه، میهمانی سرخوشانه

1396/1/16 ۰۹:۱۴

میهمانی شام و شب‌نشینی دیرهنگام، پدیده‌ای است که در منظومه رفتاری ایرانیان در سده‌های گذشته بسیار چشم‌ها را می‌نواخته است. هانري رونه دالماني در «سفرنامه از خراسان تا بختياري» آنجا که از ادب چینی‌ها و احترام‌شان به مهمان سخن می‌راند، تاکید می‌کند که ایرانیان به ویژه در میهمانی‌های شبانه بر مردمان شرق دور بسیار برتری دارند «زيرا كه اينها براي ملاقات برنامه مخصوصي دارند و بهركس باندازه لياقت مسافري كه درخواست ميكند شب را در منزل يكي از دهقانان خراسان بسر برد و شخصيت او احترام ميگذارند و در اين موارد بسيار دقيق هستند».

 آیینی تاریخی که مُهر «ایرانی» بر آن خورده است
 

مهدی یساولی: میهمانی شام و شب‌نشینی دیرهنگام، پدیده‌ای است که در منظومه رفتاری ایرانیان در سده‌های گذشته بسیار چشم‌ها را می‌نواخته است. هانري رونه دالماني در «سفرنامه از خراسان تا بختياري» آنجا که از ادب چینی‌ها و احترام‌شان به مهمان سخن می‌راند، تاکید می‌کند که ایرانیان به ویژه در میهمانی‌های شبانه بر مردمان شرق دور بسیار برتری دارند «زيرا كه اينها براي ملاقات برنامه مخصوصي دارند و بهركس باندازه لياقت مسافري كه درخواست ميكند شب را در منزل يكي از دهقانان خراسان بسر برد و شخصيت او احترام ميگذارند و در اين موارد بسيار دقيق هستند». این جهانگرد در جایی دیگر به نقل از یک خانم ایرانی می‌نویسد «وقتيكه صاحب اختيار ما يعني شوهرمان شب بخانه ميآيد ابتدا براي ... باداي نماز ميپردازد، بعد ما را صدا ميكند و ميگويد من امشب مهمان دارم، خوراك و آجيل خوبي تهيه كنيد ... و خود بطرف عمارت بيروني ميرود. زن بيچاره با جديت بكار مشغول ميشود تا بساط پذيرائي مهمانان را با سليقه فراهم سازد. طولي نميكشد كه صداي ساز و آواز و قهقهه رقاصه‌ها از حياط بيروني بگوشش ميرسد و ميفهمد كه شوهرش بتفريح پرداخته و مشغول عيش‌ونوش است». اولیویه در «سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار» ماجرای اقامت در یک کاروان‌سرای جاده‌ای را توصیف می‌کند که «شب در كاروانسرا یك نفر اصفهانی برای رفقا و دوستان خود كه از ابواب قشون بودند و تازه رسیده بودند، مجلسی فراهم آورده و ضیافتی برپا كرد».
این شب‌نشینی‌ها و میهمانی‌های شبانه، برنامه‌هایی در دل خود داشتند که موجب می‌شد توجه میهمانان به ویژه غیر ایرانیان بدان‌ها کشیده شود و آن‌ها را به خود جذب کنند. در واقع مقدمات و موخرات این میهمانی‌ها است که آن‌ها را به عنوان یک ویژگی ایرانی برجسته ساخته است. شام و چگونگی ترتیبات آن، خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها، ساز و آواز، بازی‌های گوناگون، رقص و ترنم و داستان‌گویی و شعرها و آهنگ‌های رزمی و حماسی، بخشی از برنامه‌هایی‌اند که به استناد منابع تاریخی، برنامه این شب‌نشینی‌ها و میهمانی‌های شبانه را تشکیل می‌داده‌اند. ارنست اورسل در کتاب «سفرنامه قفقاز و ایران» از یک میهمانی در خانه ایرانی یاد می‌کند که میزبان بر خلاف انتظار وی، به سبک اروپایی از او پذیرایی کرده اما پس از تماشای نارضایتی میهمان غیر ایرانی وعده کرده است که با «یک دسر مطبوع» قطعا دلخوری وی را خواهد زدود «بعد از پایان شام به اتاق دیگری رفتیم که در آن قبلا یک دسته نوازنده مرکب از یک ماندولین‌زن، یک دایره‌زن و یک نی‌زن آماده نشسته بودند. این سه نوازنده قبل از شروع آهنگ رقص، دو یا سه قطعه آواز اجرا کردند که مفهوم و آهنگ تصنیف‌ها برای ما کاملا بیگانه و غیر قابل فهم بود، ولی چنین به نظر می‌رسید که ایرانی‌ها از شنیدن آن خیلی کیف می‌کردند. بعد از برنامه‌ی آواز، سه پسر جوان که قیافه‌ی به کلی دخترانه‌یی داشتند و گیسوی بلندشان تا روی کمر افتاده بود وارد اتاق شدند. این سه رقاص مضحک حتی لباس دختران رقاصه را به تن کرده بودند». پیترو دلاواله نیز روایت خویش را از مراسم پس از شام یک میهمانی شبانه اینگونه شکل داده است «خانم‌ها نیز عینا به همان ترتیبی که از ما پذیرایی شده بود و هم‌زمان با ما، در قسمت دیگری پذیرایی شدند؛ بدین معنی که رامشگران چندین بار نزد آنان رفتند و با همان رقص‌ها و نواهای موسیقی، آنان را مشغول کردند و این زنان ... در یک چنین موقعیت‌هایی به عنوان مسخره و دلقک در محفل زنان محترم و نجیب حضور داشته باشند و آنان را سرگرم سازند». اولیویه جزییات شب‌نشینی کاروان‌سرا را اینگونه توصیف می‌کند «شروع به نواختن سازی كردند كه به نظر ما بسیار خوش و بهتر از سازهای مملكت عثمانی آمد. ده نفر از اهل طرب بودند كه اول به آهنگ جنگ و اشعار رزم ابتدا كرده، و قدری رزمیات خوانده، به همان آهنگ ساز می‌زدند. پس از آن مسخره و تقلید به میان آمد كه سبب تفریح و خنده بسیاری از تماشاچیان گردیده بود. سه نفر لال بازی می‌كردند. حركات مضحكانه آنها نیز موجب مسرّت حاضرین شد. پس از برای بیست نفری مهمان شام آوردند. غذای بسیاری به میان آوردند. ... ساز در اثنای صرف غذا به استمرار نواخته می‌شد. اما به آهنگی ملایمتر و سهلتر و نزدیكتر به فهم، از آنچه شروع كردند ... این اهل طرب مخصوصا اشخاصی بودند كه به همراهی اردو رفته بودند و اكنون خیال اصفهان و شیراز داشتند كه فصل زمستان را در آنجا بگذرانند. مجلس عیش، بسیاری از شب را طول كشید و اسباب خوشوقتی متوقفین كاروانسرا شد». هانري رونه دالماني به یک میهمانی در نزدیکی قوچان اشاره می‌کند که میزبان با نقل داستان‌های سرگرم‌کننده، میهمانان را سرگرم کرده است. بخشی از چنین شب‌نشینی‌هایی به بازی‌های گوناگون اختصاص می‌یافته است. آكي‌ئو كازاما نخستين وزير مختار ژاپن در ايران در سفرنامه‌ها و خاطرات خود تاکید می‌کند «ايرانيان پس از شام بيشتر شطرنج‌بازي مي‌كنند». دكتر فووریه پزشك ویژه ناصرالدین شاه قاجار، در کتاب خاطرات خود «سه سال در دربار ایران» میهمانی شام اعتمادالسلطنه به افتخار امین‌السلطنه را روایت می‌کند که پس از شام «بساط انواع بازی گسترده شد و مدعوین بعد از آن كه غذای مختصر دیگری صرف كردند در حدود ساعت پنج صبح به منازل خود برگشتند».
آنچه از بررسی شب‌نشینی‌ها و میهمانی‌های شبانه ایرانیان با جزییات و برنامه‌های گوناگون آن‌ها در سده‌های گذشته می‌توان دریافت، بخشی به شیفتگی مردمان این سرزمین به «گفتن» و «شنیدن» اشاره دارد. شعرخوانی و داستان‌گویی، برنامه همیشگی این میهمانی‌ها به شمار می‌آمده است. بخشی دیگر، به نبود تفریحات و سرگرمی‌های بیرون از خانه در دوره‌های گذشته، دست‌کم تا پایان قاجار، بازمی‌گردد. نبود مرکزها و مکان‌هایی برای تفریح و وقت‌گذرانی‌های شبانه، البته به جز قهوه‌خانه‌ها، موجب می‌شد بیش‌تر دورهمی‌ها و میهمانی‌ها در خانه‌ها برگزار شود. سرانجام، آنچه بیش‌تر در این میانه خودنمایی دارد، علاقه ایرانیان به میزبانی از میهمانان است؛ موضوعی که ردی پررنگ در بیش‌تر منابع سفرنامه‌ای و خاطره‌نگاری‌ها دارد.

منبع: شهروند