فلسفه زمان از یونان باستان تا دوران معاصر

1395/12/10 ۰۹:۰۶

زمان چیست؟ قدیس آگوستینوس متاله و فیلسوف بزرگ سده‌های میانه در كتاب ماندگارش به نام اعترافات، نوشت در بدو امر این پرسش به نظر بدیهی و ساده به نظر می‌رسد، اما وقتی در مقام پاسخگویی بر می‌آییم، در می‌یابیم كه با سوالی بنیادین و دشوار و غامض مواجه هستیم، پرسشی كه وجوه گوناگونی دارد و از منظرهای مختلف می‌توان بدان نگریست. طبیعت زمان و تغییر طی هزاران سال از جمله موضوعات اصلی مورد توجه فلاسفه بوده است.

زمان چیست؟ قدیس آگوستینوس متاله و فیلسوف بزرگ سده‌های میانه در كتاب ماندگارش به نام اعترافات، نوشت در بدو امر این پرسش به نظر بدیهی و ساده به نظر می‌رسد، اما وقتی در مقام پاسخگویی بر می‌آییم، در می‌یابیم كه با سوالی بنیادین و دشوار و غامض مواجه هستیم، پرسشی كه وجوه گوناگونی دارد و از منظرهای مختلف می‌توان بدان نگریست. طبیعت زمان و تغییر طی هزاران سال از جمله موضوعات اصلی مورد توجه فلاسفه بوده است. فیلسوفان متقدم یونان، همچون پارمنیدس و زنون‌الئایی، به طبیعت به ظاهر متناقض نمای تغییر به دیده شك می‌نگریستند و با استدلال‌های ظاهرا ساده اما به واقع پیچیده‌ای نشان می‌دادند كه قایل شدن به تغییر مستلزم تناقض است. فیلسوفان مسیحی چون آگوستینوس اهل هیپو و فیلسوفان مسلمان مثل غزالی، مساله گذر زمان را در پیوند با مساله ابدیت دنبال می‌كردند و این مطالعات به وضوح در تلقی كانت از علیت، معرفت و استدلال كلامی- جهان شناختی اثر گذار بود. كانت شیوه تازه‌ای از تفكر درباره ایده‌آلیسم زمانی تاسیس كرد؛ همزمان با اعتراضاتی كه به تلقی واقع‌گرایانه نیوتن از مكان و زمان داشت، از رویكرد نیوتن به علم طبیعی دفاع می‌كرد.
توجه به فلسفه زمان در قرن بیستم شتاب گرفت، چرا كه تحولات جدید در فیزیك و علوم شناختی منجر به ابداعاتی در پدیدارشناسی، متافیزیك و منطق زمان شد. تحولاتی كه در نظریه نسبیت و فیزیك كوانتومی پدید آمده بود منجر به تلقی‌هایی بسیار باریك‌بینانه‌تر از مسائل بغرنج قدیمی مربوط به زمان در میان فیلسوفان شد. چنان كه آدریان باردون نویسنده كتاب تاریخچه فلسفه زمان نوشته است، امروزه در فلسفه دانشگاهی هیچ حوزه‌ای پویاتر از فلسفه زمان نیست. انجمن‌های فعال بسیاری در جهان به این حوزه اختصاص دارد كه اگر بخواهیم نام برخی از آنها را ذكر كنیم، باید به انجمن فلسفه زمان در امریكای شمالی، مركز زمان در استرالیا و مركز فلسفه زمان در ایتالیا اشاره كرد.
 موضوع كانونی در فلسفه زمان معاصر چگونگی آشتی دادن زمان آنگونه كه در تجربه متجلی می‌شود، یعنی در قالب گذر رویدادها و تغییر دینامیك در تجربه با زمان آنگونه كه در علم به ما معرفی می‌شود (فیزیك مدرن زمان را به عنوان ترتیب استاتیك رویدادها، بدون گذشته، حال یا آینده‌ای ذاتی توصیف می‌كند)، است.
دیگر مسائل مربوط عبارتند از سازگاری اختیار با تلقی علمی از زمان، دلیل جهت‌مندی ظاهری زمان و ارتباط میان علیت و زمان.
كتاب فلسفه زمان نوشته آدریان باردون استاد فلسفه در دانشگاه ویك فورست كه به تازگی با ترجمه حسن امیری آرا به همت نشر جوان كرگدن منتشر شده است، نگاهی است به تاریخچه فلسفه زمان از یونان باستان تا دوران معاصر. نویسنده در این كتاب مختصر با نگاهی دقیق، مهم‌ترین آرا و نظریات درباره فلسفه زمان را بررسی كرده است.
كتاب بعد از مقدمه‌ای با عنوان «زمان چیست» یعنی چه؟ از این فصول تشكیل شده است: زمان و تغییر، ایده‌آلیسم و تجربه، زمان و مكان- زمان، آیا زمان می‌گذرد؟ پیكان زمان، آیا سفر در زمان ممكن است؟ زمان و اختیار، آیا ممكن است عالم هیچ آغاز و پایانی در زمان نداشته باشد؟ و بالاخره سخن آخر: آیا «زمان چیست؟» سوال غلطی است؟

منبع: اعتماد