در میانه سیاست و ادبیات

1395/12/7 ۰۷:۲۲

هفت اسفند سالروز درگذشت مردی است که بیشتر او را به دلیل لغت‌نامه گران‌سنگش می‌شناسیم. علی‌اکبر دهخدا در این روز و در سال 1334 از دنیا رفت در حالی که 77 ساله بود. دهخدا را شاید بیشتر به‌عنوان یک ادیب و اهل کارهای پژوهشی دانست که بزرگ‌ترین اثر نیز همان «لغت‌نامه دهخدا» بود اما او در طول حیات خویش مهم‌ترین حوادث تاریخ معاصر ایران از مشروطه تا کودتای 28 مرداد 1332 را به چشم دید و در هر یک از آنها نیز از قضا نقشی فعالانه ایفا کرد.

        


سجاد صداقت : هفت اسفند سالروز درگذشت مردی است که بیشتر او را به دلیل لغت‌نامه گران‌سنگش می‌شناسیم. علی‌اکبر دهخدا در این روز و در سال 1334 از دنیا رفت در حالی که 77 ساله بود. دهخدا را شاید بیشتر به‌عنوان یک ادیب و اهل کارهای پژوهشی دانست که بزرگ‌ترین اثر نیز همان «لغت‌نامه دهخدا» بود اما او در طول حیات خویش مهم‌ترین حوادث تاریخ معاصر ایران از مشروطه تا کودتای 28 مرداد 1332 را به چشم دید و در هر یک از آنها نیز از قضا نقشی فعالانه ایفا کرد. شاید همه راه‌هایی که دهخدا رفت به سال‌های جوانی او و چگونگی تحصیلش بازگردد. هر چند دهخدا پدرش - خان بابا خان- که از ملاکین قزوین بود را در 10 سالگی از دست داد اما در سال‌های حکومت ناصرالدین شاه بر ایران ملاک بودن پدر فضیلتی بزرگ بود و به همین دلیل او پس از مرگ پدر نیز تحت تعلیمات درستی قرار گرفت. اما شاید نقطه عطف زندگی دهخدا در دوره جوانی به تاسیس مدرسه علوم سیاسی در سال 1278 مربوط باشد.
مدرسه علوم سیاسی محصول «فقدان کادر اداری و سیاسی کافی، کم تجربه و بدون داشتن تعقل تاریخی از یک طرف و نیاز روزافزون به داشتن ماموران مطلع در موسسات حکومتی و به‌ویژه در وزارت‌خارجه از طرف دیگر» بود. در سال‌های پیش از انقلاب مشروطه، برخی از رجال ایران به هزینه خود فرزندان‌شان را برای تحصیل علوم سیاسی و حقوق به اروپا فرستادند. از جمله آنها می‌توان از میرزا نصرالله‌خان نایینی ملقب به «مشیرالدوله» نام برد. او به دلیل داشتن مشاغل مختلف در دستگاه حکومتی ناصرالدین شاه به مشکلات ماموران وزارت خارجه پی برده بود و از این رو، بر لزوم تربیت جوانان کشور و آشنایی آنان به علوم تاکید داشت و این امر را از فرزندان خود آغاز کرد.
میرزا حسن‌خان مشیرالملک یکی از فرزندان مشیرالدوله در همین راستا و پس از تحصیل در رشته حقوق در مسکو، مزایای تربیت کادر سیاسی آگاه برای اداره کشور را برای مظفرالدین شاه و امین‌السلطان صدراعظم او برشمرد و رضایت آن دو را به دست آورد. به نحوی که مظفرالدین شاه فرمانی جهت تاسیس مدرسه علوم سیاسی صادر کرد. مدرسه‌ای که بخش مهمی از استادان  و شاگردان آن در ساختن علوم سیاسی، حقوق و روابط بین‌الملل در ایران نقش کلیدی ایفا کردند. «دهخدا» در زمره اولین فارغ‌التحصیلان این مدرسه بود و پس از فراغت از تحصیل نیز در قامت کارمند وزارت امور خارجه و در سال ۱۲۸۱ به‌عنوان منشی معاون‌الدوله غفاری سفیر ایران در کشورهای بالکان راهی وین شد. آموزه‌های مدرسه علوم سیاسی و استفاده از استادانی چون مشیرالدوله، پیرنیا و محمدحسین فروغی راه تازه‌ای پیش پای دهخدا گشوده بود که تا پایان عمر حکایت‌های ویژه‌ای را برای او به وجود آورد. او که در سال‌های حضور در غرب به زبان‌های دیگر نیز مسلط شده بود در سال 1284 به ایران بازگشت و در زمره مشروطه‌خواهان قرار گرفت. آنچه او در مسیر زندگی خویش در قامت یک سیاستمدار انجام داد به‌طور ویژه‌ای به مشروطه و اتفاقات پس از آن باز می‌گردد.
دهخدا خوش شانس بود که به‌عنوان همکار میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و به دلیل مقالاتش در روزنامه صوراسرافیل در ستون «چرند و پرند» که آن را با امضای معروف «دخو» ارائه می‌داد، به سرنوشت صاحب روزنامه «صوراسرافیل» دچار نشد. تبعید، مهاجرت، بازگشت به ایران و حتی نمایندگی دور دوم مجلس شورای ملی برای دهخدا شرایطی به وجود آورد تا پس از جنگ جهانی اول از سیاست کناره گیری کند و مشغول کارهای علمی، ادبی و فرهنگی شود. این کناره‌گیری از سیاست اما او را به همان مدرسه‌ای بازگرداند که از آن شروع کرده بود. با وقوع کودتا در روز سه اسفند 1299 که عملا سرآغاز فروپاشی قاجاریه را رقم زد، اوضاع نظام آموزشی در ایران به دوره تازه‌ای وارد شد. زمانی که در سال 1304 رضا شاه، سلسله پهلوی را تاسیس کرد، تغییر و تحولات ساختاری و اساسی که در شئون مختلف جامعه در جریان بود، شالوده و اساس جدیدی را برای نظام آموزشی برپا کرد.
در سال 1305 محمد تدین، وزیر وقت معارف تصمیم گرفت دو مدرسه علوم سیاسی و حقوق را ضمیمه وزارت معارف کند. همین اتفاق زمینه‌های تازه‌ای را به وجود آورد و در شهریور 1306، مدرسه حقوق براساس تصویب‌نامه شورای عالی معارف در مدرسه علوم سیاسی ادغام شد. به این ترتیب، مدرسه جدیدی به نام «مدرسه حقوق و علوم سیاسی» تاسیس شد و علی اکبر دهخدا که رئیس مدرسه سیاسی بود، به ریاست مدرسه جدید انتخاب شد. با این اوصاف دهخدا تا سال 1320 رئیس مهم‌ترین بخش‌های مربوط به علم سیاست در ایران بود.
پس از تاسیس دانشگاه تهران در سال 1313 دهخدا به‌عنوان رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی این دانشگاه انتخاب شد و نقشی اساسی در شکل‌گیری این دانشکده ایفا کرد. هر چند که دهخدا در مدرسه علوم سیاسی تحصیل کرده بود اما سازوکار حقوقی دانشکده و حضور استادانی که اغلب در فرانسه درس خوانده بودند شرایط را به سمت حقوق در این دانشکده گسترش داد. دهخدا پس از اختلاف با دربار و کناره‌گیری از ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به کار لغتنامه شد و هر چند در سال‌های دولت مصدق به حمایت از او برآمد اما 14 سال پایانی عمر خویش را به نگاشتن لغت‌نامه گذراند. در همین دوران بود که در جواب استفسار دوستان که چرا شعر و نثری به سبک آنچه در صوراسرافیل منتشر می‌کرد نمی‌سراید و نمی‌نویسد، می‌گفت: «در این زمانه بسیارند کسانی که حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن و طبع و نشر آنها در روزنامه‌ها و مجلات کنند، ولی شاید کمتر کسی باشد که بخواهد و بتواند با تالیف آثاری مانند امثال و حکم و لغت‌نامه وظیفه‌ای دشوار و خسته‌کننده و طاقت‌سوز ولی واجب را تحمل کند.»
دهخدا در خانه شخصی‌اش در خیابان ایرانشهر در حالی از دنیا رفت که حکومت پس از کودتا، پیر سیاست سال‌های دور را چندان بر نمی‌تابید. هرچه که بود دهخدا با هر عقایدی که داشت به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین افراد در حوزه علوم سیاسی، حقوق و روابط بین‌الملل در ایران نقش ایفا کرد. کاری که شاید کمتر از نگارش لغت‌نامه سترگ او نبود.

منبع: فرهیختگان