1395/11/4 ۰۸:۰۹
«شورش» شاید یکی از مهم‌ترین کلیدواژه‌های تاریخ باشد. تاریخ معاصر ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و شورش‌ها در دل این تاریخ به وفور رخ داده است. در این میان هر چند شورش‌هایی در تاریخ معاصر ایران وجود داشته که معروف شده‌اند و درباره آن حرف‌های فراوانی زده شده، اما شورش‌هایی نیز بوده‌اند که کمتر به آنان پرداخته شده است
درباره صولت‌السلطنه هزاره و شورش زمستان 1320 سجاد صداقت: «شورش» شاید یکی از مهم‌ترین کلیدواژه‌های تاریخ باشد. تاریخ معاصر ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و شورش‌ها در دل این تاریخ به وفور رخ داده است. در این میان هر چند شورش‌هایی در تاریخ معاصر ایران وجود داشته که معروف شده‌اند و درباره آن حرف‌های فراوانی زده شده، اما شورش‌هایی نیز بوده‌اند که کمتر به آنان پرداخته شده است. شورش‌ها در تاریخ معاصر ایران معمولا پیش از روی کار آمدن رضاشاه بررسی شده‌اند و به شورش‌های پس از این سال‌ها کمتر پرداخته شده است. هر چند حرکت‌های حزب دموکرات آذربایجان و احزاب کردستان در میانه دهه 20 رخ داده، اما در آغاز دهه 20 و در پی سقوط حکومت رضاشاه ایران دچار هرج و مرجی عجیب شده است. از یک سو اشغال ایران توسط قوای متفقین و از سوی دیگر کنار رفتن شاه دیکتاتور پهلوی سبب شد نیروهای ناراضی از حکومت و شخص شاه مخلوع در کشور دست به حرکاتی مختلف بزنند. همین فعالیت‌ها بود که ایران را در روزهای پر‌حادثه دهه 20 آوردگاه شورش‌هایی کرده که در تاریخ ایران کمتر به آن پرداخته شده است.
شورش خراسان به تازگی و توسط انتشارات «جهان کتاب» کتاب «شورش خراسان و صولت‌السلطنه هزاره» منتشر شده است. کتابی که به همت کاوه بیات منتشر و در آن به شورش صولت‌السلطنه هزاره پس از کنار رفتن رضاشاه پرداخته شده است. بیات درباره این کتاب می‌نویسد: «یکی از پیامدهای برکناری رضاشاه و فروپاشی تشکیلات انتظامی کشور در جریان وقایع شهریور ۱۳۲۰، بروز رشته آشوب‌ها و شورش‌های اعتراض‌آمیز در نقاط مختلف کشور و به‌ویژه مناطق عشایری آن بود. در خراسان نیز صولت‌السلطنه هزاره توانست با تکیه بر سوابق تاریخی ایل هزاره نه‌تنها عشایر شرق و شمال و غرب خراسان، بلکه بسیاری از دیگر اقشار مردم را نیز برانگیزد و برای مدت زمانی کوتاه در زمستان 1320 بر بخش گسترده‌ای از خراسان حکمروایی کند. این شورش ... از جمله بسیار وقایع و حوادث مهمی است که در مجموع کل تاریخ این دیار را تشکیل می‌دهند و جز از طریق بازیابی و شناخت تک تک آنها امیدی به درک و فهم تحولات تاریخ معاصر ایران نمی‌توان داشت.»
هزاره‌ها کتاب «شورش خراسان و صولت السلطنه هزاره» در ابتدا با وصفی بی‌نظیر از رضا قلی هدایت در کتاب «ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری» آغاز می‌شود: «مملکت خراسان فی المثل به مثابه دریایی است توفان‌زا که در هر کنارش زوارق وجود گروهی در‌شکند یا بحری مواج که چون به تموج درآید موجی فرو نشسته موج دیگری برخیزد، چه محل و مکان طوایف مختلفه است که هر یک به سرافرازی و گردن کشی خود کرده‌اند.» در تاریخ معاصر خراسان همان‌گونه که از متن هدایت نیز بر‌می‌آید شورش اتفاقی به عادت تبدیل شده بود. اتفاقی که 20 سال قبل از همین دیار با کلنل محمد‌تقی پسیان نیز شکل گرفته و سرکوب شده بود. بیات در کتاب خود به فعالیت‌های صولت‌السلطنه هزاره در ایام مقارن با شوره کلنل پسیان نیز اشاره‌ای می‌کند؛ اما به طور کامل نگاهش روی شورش زمستان 1320 است. در این کتاب پس از اشاره مختصری به گذشته ایل هزاره و نقش آنها در تاریخ معاصر خراسان، نخست شورش زمستان 1320 و نحوه شروع، گسترش و بالاخره خاتمه یافتنش مورد توجه قرار گرفته، سپس بخشی نیز به پایان کار صولت‌السلطنه اختصاص یافته است. بیات درباره این شورش اما به نکته مهمی اشاره می‌کند که می‌توان ابعاد آن را نیز از همین بررسی مشخص کرد. او می‌نویسد: «در میان رشته شورش‌هایی که پس از شهریور 20 دامن‌گیر ایران شد، ماجرای صولت‌السلطنه را می‌توان در مقایسه با تحولات مشابه در آذربایجان و کردستان و فارس، ماجرای نسبتا محدودی محسوب داشت.» نویسنده در فصل اول این کتاب به طایفه «هزاره‌ها» می‌پردازد و در طول این بررسی «محمدرضا‌خان شجاع‌الملک» و «صولت‌السلطنه هزاره» را معرفی می‌کند. بیات به این نکته اشاره می‌کند که «هزاره‌ها... بخشی از تشکیلات نظامی خراسان محسوب شده و در اکثر لشکرکشی‌های منطقه‌ای به ویژه بر ضد ترکمن‌های آخال شرکت داشتند.» محمدرضا خان شجاع‌الملک که لقب شجاع‌الملک به او داده شده بود، پس از درگیری‌ها به عنوان رئیس هزاره‌ها تثبیت شده بود و محمد‌یوسف صولت‌السلطنه فرزند او بود. از قضا در زمان شورش پسیان، پدر صولت‌السلطنه نقش مهمی در بسیج نیرهای عشایری منطقه بر ضد ژاندرمری ایفا کرده بود.
صولت‌السلطنه با مرگ شجاع‌الملک، صولت‌السلطنه ریاست هزاره‌ها را بر عهده گرفت و از قضا به عنوان نماینده مشهد در دوره پنجم مجلس شورای ملی انتخاب شد. روزنامه «نوبهار» او را در دوره نمایندگی «... دارای افکار آزادی‌خواهی و حریت ضمیر» معرفی می‌کند. اما ستاره بخت صولت‌السلطنه نیز در‌واقع با تضعیف عشایر توسط حکومت رضاشاه پس از سال 1310 رو به افول نهاد. در 1311 او بازداشت و پس از مدتی در زندان قصر محبوس شد. پس از آزادی از زندان در سال 1314 به همراه خانواده‌اش به فارس تبعید شد. اما با فروپاشی دولت مرکزی پس از شهریور 20 صولت‌السلطنه به خراسان بازگشت و شورش خراسان در زمستان 1320 را تدارک دید. واکاوی زندگی و شورش صولت‌السلطنه هزاره داستانی از دل تاریخ معاصر ایران است که به آن کمتر پرداخته شده و اکنون می‌تواند برگ‌هایی از تاریخ معاصر کمتر روایت شده ایران را بازگشایی کند.
منبع: فرهیختگان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید