تاریخچه، عملکرد و تنگناهای مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی)

1395/10/28 ۱۵:۱۲

مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفندماه 1362 به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد.

 

 

مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفندماه 1362 به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقق این هدف، پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی برخوردار از توانائیهای بالا، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طراح و بنیان‌گذار این مرکز جناب آقای سید کاظم موسوی بجنوردی، با دعوت از شماری از برجسته‌ترین دانشمندان و محققان ایرانی آنها را به همکاری فرا خواند. هسته اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، به تبیین راههای وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به عنوان نخستین گام تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملاً از اواسط سال 1363 آغاز شد. اگرچه در آغاز، دشواریهایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل‌ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود داشت، ولی به تدریج به موازات تشکیل و توسعه کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محققان شناخته شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم اکنون بیش از سیصد نفر از اساتید، مولفین و پژوهشگران بصورت پیوسته و وابسته، با پروژه‌های گوناگون در دست انجام همکاری دارند.

تاکنون بیش از یک میلیون جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیۀ زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه این مرکز گرد آمده است و این کتابخانه را به بزرگ‌ترین کتابخانه تخصصی کشور تبدیل نموده است. کتابخانه بزرگ دیجیتالی نیز با دهها هزار عنوان بصورت تمام متن از طریق شبکه اینترانت داخلی مرکز در اختیار مؤلفین قرار گرفته که به جز محققان این مرکز، دیگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، ارتباط علمی استوارتری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده، و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است.

در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع‌آوری و خرید و یا پذیرش اهداء کتب خطی و نفیس نیز اهتمام داشته تا گنجینه‌های میراث اسلامی و ایرانی در مخازن ویژه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، هرچه بهتر محفوظ بماند. بعنوان مثال، قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در گنجینه کتب خطی نگاهداری می‌شود. این نسخه نفیس در قرن هفتم هجری نگارش یافته و به همراه تذهیب و خط عالی، خمسه نظامی را نیز در حاشیه خود به صورت کامل دارد. این شاهنامۀ هزار صفحه‌ای در تیراژ محدود به صورت فاکسی میل با دو نوع تجلید در اختیار عموم قرار گرفته است.

شورای عالی علمی مرکز متشکل از 53 نفر مدیران بخشها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر کلیه فعالیتهای علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاست‌گذاریهای کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه می‌دهد و مصوبات آن برای مؤلفین لازم‌الاجراست. روش کار برای کلیۀ دانشنامه‌های در دست تألیف، چنین است: فهرست مدخلها توسط اعضای بخش گزینش عناوین با مراجعه به دائرةالمعارفها، فرهنگنامه‌ها و منابع معتبر استخراج و برای ویرایش و اظهار نظر به بخشهای علمی ارسال می‌شود. هر یک از مدیران و اعضای بخشها، فهرست مدخلهای خاص خود را بررسی می‌کنند، پس از حذف و اضافه و تأیید به بخش گزینش عناوین باز می‌گردانند. این عناوین پس از تأیید سرویراستار در فهرست مدخلها قرار گرفته و برای هر یک پرونده‌ای علمی تشکیل می‌شود. یعنی پژوهشگران با مراجعه به اهم منابع، به ضبط و تصویربرداری از مطالب مربوط به مدخلها می‌پردازند. پرونده‌هایی که به این طریق تشکیل می‌شود، به تفکیک موضوع، به بخشهای علمی ارسال می‌گردد. مدیران بخشها براساس شناخت خود این مدخلها و پرونده‌های علمی را جهت تألیف مقاله به محققان داخل و خارج از مرکز سفارش می‌دهند. فایده پرونده علمی این است که در وقت مؤلف صرفه‌جویی بسیار شده و نیاز به حضور فیزیکی وی تا حد زیادی مرتفع می‌گردد و به این جهت می‌توان حتی به مؤلفین خارج از تهران و کشور نیز سفارش مقاله داد و از طیف گسترده‌تری از محققین استفاده نمود. پس از تألیف، ارجاعات مقاله به منابع استفاده شده، توسط پژوهشگران مستقل بخش کنترل، مورد مقابله قرار می‌گیرد. سپس در صورت وجود اشتباهات، گزارش آن برای اصلاح، به نویسنده بازگردانده می‌شود. پس از بازبینی مقاله توسط نویسنده، مدیر بخش و ویراستاران به ویرایش علمی مقاله می‌پردازند و در نهایت مقاله در بخش ویرایش و چاپ، از لحاظ فنی و اصول دانشنامه‌نویسی مورد بررسی مجدد و ویرایش نهایی قرار گرفته و آماده چاپ می‌گردد. در هر یک از مراحل یاد شده، مقالات باید از نظر سرویراستار بگذرد. تأیید نهایی سرویراستار به منزلۀ اجازه چاپ مقالات است.

مدخلهایی که برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی پیش‌بینی می‌شود، کلیۀ زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن‌شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمینهای اسلامی، مردم‌شناسی، و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را در بر می‌گیرد. این تنوع در موضوعات و مدخلهای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، از یک سو امتیاز آن را بر دانشنامه‌های مشابه که به برخی از موضوعات تمدن اسلامی توجه بیشتری مبذول داشته‌اند، نشان می‌دهد و از سوی دیگر کوششهای گسترده‌تر و عمیق‌تری را برای دستیابی به نکات و جزئیات مهمی از این فرهنگ و تمدن که مورد غفلت قرار گرفته است، را طلب می‌کند. لذا اصحاب دائرةالمعارف در تألیف و تحقیق، تکیه بر منابع اصیل و معتبر و کهنی را که از بطن و متن فرهنگ اقوام مسلمان و تمدن اسلامی برخواسته، اساس کار خویش قرار داده‌اند و البته این بدان معنی نیست که در این مهم از منابع جدیدتر و تحقیقات امروزی غفلت ورزند، بلکه می‌کوشند تا عناصر مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و علمی و ادبی و هنری اسلامی را بی‌طرفانه و با نگاهی علمی از منابع اصلی استخراج نموده و در قالب مقالات منسجم ارائه کنند. به این دلیل مدخلها و موضوعاتی در این دائرةالمعارف مطرح شده که برخی از آنها برای اولین‌بار مورد تحقیق دقیق قرار می‌گیرند.

سازمان علمی مرکز متشکل از سرویراستاری، بخشهای علمی، کتابخانه، بخش پرونده‌های علمی، بخش بررسی، بخش گزینش عناوین و بخش ویرایش و چاپ است.

بنیان‌گذار و سرویراستار مرکز: آقای محمد کاظم موسوی بجنوردی

بخشهای علمی عبارتتد از: بخش ادبیات؛ بخش ادبیات ایران؛ بخش ادبیات جهان؛ بخش ادبیات عرب؛ بخش ادیان؛ بخش ادیان و اساطیر؛ بخش ایران‌شناسی؛ بخش بررسی؛ بخش تاریخ؛ بخش تاریخ علم؛ بخش ترجمۀ دائرةالمعارف به زبان انگلیسی ( اسلامیکا)؛ بخش ترجمۀ دائرةالمعارف به زبان عربی (داک)؛ بخش جغرافیا؛ بخش حقوق؛ بخش خاورشناسی؛ بخش زبان‌شناسی؛ بخش عرفان؛ بخش علوم؛ بخش علوم پایه و مهندسی؛ بخش علوم پزشکی؛ بخش علوم زیستی؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث؛ بخش فلسفه؛ بخش فناوری اطلاعات؛ بخش کلام و فرق؛ بخش مردم‌شناسی؛ بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه؛ بخش موسیقی؛ بخش ویرایش و چاپ؛ بخش هنر و معماری؛ کتابخانه و مرکز اسناد.

 

انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به شرح ذیل می‌باشد:

دائرة المعارف بزرگ اسلامی / (فارسی)  / 1367-1394/   22 جلد

دائرة المعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ عربی) / 1370-1390 / 8 جلد

دائرة المعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ انگلیسی) /2011-2015م / 4  جلد

دانشنامۀ ایران / 1384-1393 / 4  جلد

دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران / 1391-1394 / 3 جلد

دانشنامۀ تهران بزرگ / مرکز / 1392 / جلد 1 -2

بوعلی سینا (فیلسوف و پزشک نامدار ایرانی) / 1388 / 1 جلد

ایران، تاریخ، فرهنگ و هنر / 1385 / 1 جلد

اسلام، پژوهشی، تاریخی و فرهنگی / 1383/ 1 جلد

فهرست نسخه‎های خطی / احمد منزوی / 1377-1390 / 3 جلد

شاهنامۀ فردوسی همراه با خمسۀ نظامی  / با مقدمۀ فتح‌الله مجتبائی / 1379

فهرست نسخه‎های عکسی مرکز / احمد منزوی / 1382- 1388 / 2 جلد

فهرستواره کتابهای فارسی / احمد منزوی / 1382-1390 / 12 جلد

فهرست مقالات فارسی زیرنظر ایرج افشار / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / 1388-1393/ جلد 7- 10

بیست و هشت گفتار در باب (در باب فرهنگ و مردم ایران) / شیخ‌الاسلامی بهبهانی / 1381

جُنگ مرتضی قلیخان شاملو / ایرج افشار ـ احمد منزوی / 1382

نامنامۀ ایلات و عشایر و ایران فرهنگی / منوچهر ستوده / 1385-1393 / جلد 1-2

نگاهی به آثار دکتر محمدجواد مشکور / مرکز دائرة المعارف  / 1384

بزم‎آوردی دیگر/ زریاب‌خویی (به‌کوشش‌صادق‌سجادی) / 1386

شمس‎الحساب الفخری/ ایرج افشار / 1387

نام دریای شمال ایران / عنایت‌الله رضا / 1387

تاریخ پول وسکه / عبدالله عقیلی (به‌کوشش علی بهرامیان)/ 1389

ایران‎شناسی در ژاپن/ هاشم رجب‌زاده/ 1389

شاهنامه فردوسی / تصحیح جلال خالقی مطلق / 1386/ 8 جلد

حماسه. پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی / خالقی‌مطلق / 1386/ 1 جلد

ایرانیات در کتاب بزم فرزانگان / خالقی‌مطلق / 1386

یادداشت‌های شاهنامه / خالقی‌مطلق/ 1389/ 12 جلد

مقدمات زبان سنسکریت / حسن رضائی باغ‌بیدی/ 1384/ جلد اول

روایت آذر فرنبغ فرحزادان / حسن رضائی باغ‌بیدی/ 1384

جرعه بر خاک (یادنامه استاد یحیی ماهیار نوابی) / به‌کوشش محمود جعفری دهقی /1387

گِل نبشته‌های باروی تخت‌جمشید / عبدالمجید ارفعی / 1387

فرمان کوروش / عبدالمجید ارفعی / 1389

بندهشن/ فضل‌الله پاکزاد / 1384 / جلد اول

تذکرۀ اربیل / محمود فاضلی‌بیرجندی / 1390

جان و جهان / علی میرانصاری / 1390

دانش و فرزانگی / علی رفیعی‌علامرودشتی / 1390

وندیداد آستان قدس / فاطمه جهان‌پور / 1390

پزشکی به روایت سوم دینکرد  / نرجس‌بانو صبوری / 1390

التجرید فی اصول‌الفقه / انصاری ـ اشمیتکه / 1390

خلیج فارس / به کوشش کیانوش کیانی‌ هفت‌لنگ /1391

مقدمات زبان سنسکریت (جلد اول و دوم) / حسن رضائی‌باغ‌بیدی / 1391

حافظ (زندگی و اندیشه) / به کوشش اصغر دادبه / 1391

شیوه‌نامه دائرة المعارف بزرگ اسلامی / محمّد خاکی / 1391

خلیج فارس و خوزستان (جلد اول) / به کوشش سیدعلی آل‌داود / 1392

کهگیلویه و بویراحمد (جلد اول و دوم) / به کوشش کاوه بیات  / 1392

در باب ادب تازی   (جلد اول و دوم) / به کوشش رضوان مساح / 1392

آبان‌یشت / چنگیز مولایی / 1392

 

مجلدات انتشار یافته در سال 1394 و 1395

ترجمه یخچال‌های ایران / گلاره مرادی / 1394  / 1 جلد

نامهای مستعار نویسندگان و شاعران معاصر ایران  / عباس مافی / 1394 / 1 جلد

کوروش و ذوالقرنین / عسکر بهرامی / 1 جلد

تاریخ جامع ایران چاپ دوم در 20 جلد  زیرنظر کاظم موسوی‎بجنوردی / 1394 / 20 جلد

دائرة المعارف بزرگ اسلامی / زیر نظر کاظم موسوی‌بجنوردی / 1394 / جلد 22

فهرست کتابشناسی‎های ایران (فقط تألیف در مرکز) / ایران‌ناز کاشیان / 1395 / 1 جلد

کتابواره(فقط تألیف در مرکز) / تهیه و تنظیم عباس مافی و پارکوهی هارطونیان / 1395/ 1جلد

فهرستوارۀ کتابهای فارسی / تألیف احمد منزوی، به کوشش علی بهرامیان / 1395 / جلد 12

الهدایة فی النحو / به کوشش امیر جابری  / مجوز 1394 (چاپ 1395) / 1 جلد

دومین همایش زبانها و گویشهای ایرانی / به کوشش: دکتر دهقی و دکتر خلیلی‌پور / 1395/ جلد دوم

دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران / زیرنظر کاظم موسوی‌بجنوردی / 1395 / جلد 4

فهرست مقالات فارسی مجموعه(یادنامه‌ها، ارج‌نامه، جشن‌نامه‌ها و کنگره‌ها)  / به کوشش عباس مافی و همکاری پارکوهی هارطونیان / 1395 / جلد اول در 2 جلد

در باب ادب تازی (جلد سوم) / به کوشش رضوان مساح /1395 / 1 جلد

 

مجلدات در دست چاپ

فهرست نسخه‌های عکسی / تألیف: احمد منزوی، به کوشش علیرضا بهرامیان / جلد 3

تصوف، سیر تاریخی (مقالات تفصیلی تصوف) / فاطمه لاجوردی و گروه ادیان /1 جلد

در سایۀ شاه / ترجمۀ مجدالدین کیوانی /1 جلد

داستانهای عامیانه لرستان (کار میدانی استاد مرحوم فره‌وشی) / به کوشش نادره نفیسی / 4 جلد

در مسیر شاهراه (پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین تپه) / ترجمۀ محمدامین میرقادری ـ هادی صبوری / 1 جلد

بردنشانده (نیایشگاههای باستانی ایران جنوب غربی محوطه مسجد سلیمان) / ترجمۀ اصغر کریمی / 1 جلد

رزمنامۀ کنیزک / آرش اکبری‌مفاخر/ 1 جلد

گل‌نبشتۀ باروی تخت‌جمشید (ج 2) / ترجمۀ عبدالمجید ارفعی /1 جلد

تشتۀ فُر (آئین زندگیِ دهه‌های پیشین در خور بیابانک) / محمد غلامرضائی / 1 جلد

فهرست مقالات فارسی (بخش نشریات ادواری) / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / جلد 11

زبان ملّی آذربایجان تألیف مرحوم یحیی ذکاء / زیرنظر ایران عبدی / 2 جلد

فهرست مشاغل و پیشه‌ها (از مجموعۀ ایرج افشار) / زیرنظر عطیه میرزایی / 1 جلد

فهرست کتابهای چاپ سنگ و نایاب / دکتر محمدحسین تسبیحی (فقط تألیف در مرکز) / 2 جلد رحلی

جغرافیای تاریخی رودبار کرج، لورا و شهرستانک (مرحوم دکتر منوچهر ستوده) به کوشش عنایت‌الله مجیدی/ 1 جلد

فهرستواره کتابهای فارسی / زیرنظر علی بهرامیان / جلد 13

 

مجلدات در دست تألیف و تدوین سال 1395 به بعد

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی  (فارسی)  / جلد 23

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی  (ترجمۀ عربی) / جلد 9

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی  (ترجمۀ انگلیسی) / جلد 6

دانشنامۀ ایران / جلد 6

دانشنامۀ تهران بزرگ / 3 تا 8 جلد

دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران  جلد 5

دانشنامۀ خلیج‌فارس جلد 1

فهرستوارۀ کتابهای فارسی / تألیف احمد منزوی، به کوشش علی بهرامیان / جلد 13

فهرست مقالات فارسی (نشریات ادواری) /  به کوشش ایران‌ناز کاشیان / جلد 12 به بعد

فهرست مقالات فارسی (مجموعه‌ها: یادنامه‌ها و...) / به کوشش عباس مافی / جلد 2 به بعد

جغرافیای جامع ایران / 4 جلد از 5 جلد

اشعار فردوسی بیرون از شاهنامه / پژمان فیروزبخش

فردوسی در قلمرو تاریخ و فرهنگ / علی میرانصاری

انسان و فرهنگ (مجموعه مقالات) / عبدالحسین زرین‌کوب ـ به‌کوشش روزبه زرین‌کوب

در باب زبان سُغدی (پایان‌نامه دکتر بدرالزمان قریب) / تألیف دکتر بدرالزمان قریب

زبان‌شناسی و زبانهای باستانی ایران (پایان‌نامه مرحوم دکتر تفضلی) (پدیدآور مرحوم دکتر احمد تفضلی)

 

همچنین، ساختمان این مرکز در مساحتی حدود 28000 مترمربع ساخته شده که کتابخانه مزبور در دو طبقه آن قرار دارد .البته قابل ذکر است که بخشی را به کتابخانه‌ها و مجموعه‌های اهدائی به نام اهداکنندگان اختصاص داده‌اند.

بخش توزیع مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی وظیفه ساماندهی برای توزیع مناسب و گسترده منشورات مرکز را در داخل و خارج از کشور برعهده دارد. این بخش علاوه بر حضور در نمایشگاههای کتاب در سطح استانی، کشوری و خارجی، سرویس منظمی را جهت صدور کارت ویژه اشتراک و ارسال پستی کتاب به آدرس مشترکین پس از انتشار هر یک از مجلدات برقرار نموده است. همچنین تخفیف ویژه برای اساتید و دانشجویان دانشگاهها، و مدرسین و طلاب حوزه‌های علمیه و نیز معلمین و اقشار فرهنگی جامعه در نظر گرفته شده است که با مراجعه به این بخش واقع در ساختمان مرکز، می‌توان از این تسهیلات استفاده نمود.

بودجۀ اقدامات فوق از محل جدول 17 کمکهای نهادهای فرهنگی غیردولتی، فروش کتاب و سایر محلها تأمین می‌شود. در سال جاری از میزان 6/8 میلیارد اعتبار مصوب، 30 درصد آن تخصیص داده شده است و مابقی در انتظار تخصیص و پرداخت می‌باشد. عدم پرداخت حقوق کارکنان و پژوهشگران از مرداد ماه تاکنون به مدت شش ماه آنان را در شرایط دشوار مالی قرار داده است. ضمن تشکر از صبر و متانت همۀ همکاران، امیدوارم که دولت محترم نسبت به تخصیص مابقی بودجه مصوب، تسریع لازم را به عمل آورد تا مرکز با خروج از وضعیت کنونی بتواند با آرامش بیشتری به جامعۀ علمی ـ پژوهشی کشور خدمات خود را تداوم بخشد.