1395/9/29 ۰۹:۴۳
جید رضاییان، استاد علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری و از بنیانگذاران روزنامه ایران است. او در سال ١٣٧٣ سبك تازه‌ای را به عنوان «سبك خبری - گزارشی» به جامعه روزنامه‌نگاری معرفی كرد. او در جلسه‌ای كه صبح پنجشنبه هفته گذشته در یكی از كلاس‌های دانشكده خبر دانشگاه آزاد برگزار شد به بررسی نگارش گزارش تحقیقی و موانع آن در ایران پرداخت. امروزه دنیا در برابر پرسشی فلسفی روبه رو است كه روزنامه‌نگاری باید به آن پاسخ دهد.
مجید رضاییان، استاد روزنامه‌نگاری از نگارش گزارش تحقیقی و موانع آن در ایران می‌گوید مبنای گزارش تحقیقی آزادی بیان است هدیه كیمیایی: مجید رضاییان، استاد علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری و از بنیانگذاران روزنامه ایران است. او در سال ١٣٧٣ سبك تازه‌ای را به عنوان «سبك خبری - گزارشی» به جامعه روزنامه‌نگاری معرفی كرد. او در جلسه‌ای كه صبح پنجشنبه هفته گذشته در یكی از كلاس‌های دانشكده خبر دانشگاه آزاد برگزار شد به بررسی نگارش گزارش تحقیقی و موانع آن در ایران پرداخت. امروزه دنیا در برابر پرسشی فلسفی روبه رو است كه روزنامه‌نگاری باید به آن پاسخ دهد. اینكه آیا روزنامه‌نگاری باید تابع تكنولوژی باشد یا اینكه با آمدن وب، تكنولوژی باید تابع انسان باشد؟ بسیاری از مكاتب ارتباطی و نظریات جهان‌شناسی به این پرسش پاسخی ندادند و تنها از دهه ٧٠ تا به حال به آن پرداخته‌اند. سوال دیگری كه مطرح است اینكه آیا روزنامه‌نگاری وظیفه دارد كه به پرسش‌ها پاسخ دهد یا اینكه باید طرح پرسش نیز بكند؟ ما در روزنامه‌نگاری دهه‌های گذشته تا حالا با موانع مختلفی مواجه بوده‌ایم و روزنامه‌نگاران با تامل بسیار زیادی با آن برخورد كرده‌اند. اما آنچه مهم است اینكه همه‌چیز براساس قانون اتفاق نیفتاده و این یك واقعیت است. اگر ما رسانه را پذیرفتیم باید بپذیریم كه از داخل آن گزارش تحقیقی هم بیرون می‌آید. اگر روزنامه‌نگاری پذیرفته شود پرسش هم پذیرفته می‌شود و به دنبال آن نقد نیز پذیرفته می‌شود. اما اگر نقد را بپذیریم رسانه بازتاب گرا نداریم. آن وقت است كه روزنامه‌نگاری تحلیلی به میان می‌آید. وقتی این پرسش به رسمیت شناخته شود پاسخ به آن نیز به رسمیت شناخته خواهد شد. در روزنامه‌نگاری كسی هم قد و اندازه‌های هابرماس نداریم. اما ریشه حرف‌های او مگر در حرف‌های ارسطو نیست؟ مگر ارسطو چه گفت؟ رساله نمایش ارسطو عملا همان رساله سیاست است. یعنی سن پایین است و تماشاچی‌ها (كنشگرها) در عرصه اجتماع، سیاست و فرهنگ و امنیت در طبقات این تئاتر نشسته‌اند و در حال نظارت مستقیم هستند. ما در روزنامه‌نگاری ژانر، فرم و استایل داریم. روزنامه‌نگاری ٦ فرم دارد و ادبیات در همه علم‌ها تابع یك فرم است. در واقع روزنامه‌نگاری یك علم میان رشته است كه ادبیات در ٦ فرم باید از آن تابعیت كند. ادبیات خبر، ادبیات گزارش خبری، ادبیات گزارش، ادبیات مصاحبه در دو نوع، ادبیات یادداشت سرمقاله، ادبیات مقاله نقدی. فرم در روزنامه‌نگاری تابع دیدگاهی جامع‌تر و بالاتر است. اگر شما وارد گزارش تحقیقی شوید باید مباحث فلسفی عمده‌تری را پذیرفته باشید. اگر شما ٣٥ سال قبل از انقلاب و ٣٥ سال بعد از انقلاب را جمع‌بندی كنید نمی‌توانید سه گزارش تحقیقی قدرتمند كه در ایران جریان‌ساز بوده‌اند را مانند واترگیت و اسپات لایت نام ببرید. این دو گزارش جریانی را در كشور جهان سومی مانند ایران تغییر داده‌اند. در اینكه روزنامه‌نگاری تحقیقی چیست، مناقشه است، بعضی می‌گویند ژانر است و واكنشی است در برابر روزنامه‌نگاری توسعه بعد از جنگ جهانی دوم. بعضی‌ها هم گفته‌اند كه فرم بوده است. یعنی گزارش تحقیقی فرمی است كه تابع ژانر است. البته ما هر دو را قبول داریم. ما در روزنامه‌نگاری تحقیقی چیزی به نام انعكاس رویداد نداریم. بلكه به دنبال كشف رویداد هستیم. این دو با هم بسیار متفاوت است. ما در گزارش تحقیقی رابطه میان رویدادها را به دست می‌آوریم. در تعریفی كه «گلاسر» از گزارش ارایه می‌كند، می‌گوید: «مبنای اصلی گزارش‌ها باید معیارهای اخلاقی باشد» اما باید دید چرا آنها می‌گویند گزارشگر تحقیقی وجدان بیدار جامعه محسوب می‌شود. آنها معتقدند كشف حقایق یا پرده برداشتن از فسادها با عنصر جست‌وجوگری امكانپذیر است. سه عنصر هم برای آن در نظر گرفته‌اند. اما از دید من مبنای گزارش تحقیقی با پرسشگری آغاز می‌شود و مبنای آن سوال پرسیدن است. در روزنامه‌نگاری فرم‌ها از نگاه فلسفی یا رویداد محور هستند یا سوژه محور. گزارش تحقیقی از سه عنصر تشكیل شده است. پرسش، جست‌وجو و افشا. به این مفهم كه پرسش و جست‌وجوگری كه به افشا منتهی می‌شود. بستر گزارش تحقیقی آزادی بیان است. برای رسیدن به «آزادی بیان» باید اول «آزادی اندیشه» داشت بعد «آزادی اطلاع» و در آخر «آزادی انتخاب» داشت. آزادی بیان از تقارن این سه آزادی به وجود می‌آید. آزادی اندیشه یعنی اینكه تفكر من در برابر تفكر دیگری محترم است. چون دیدگاه‌ها یكی نیست. آزادی اطلاع یعنی اینكه اطلاعات باید در دسترس باشد. آزادی انتخاب این است كه من حق دارم میان اندیشه‌هایی كه وجود دارد یكی را انتخاب كنم و اطلاعات آن نیز موجود است. این سه در مجموع آزادی بیان را تشكیل می‌دهند. گزارش تحقیقی زمانی معنا دارد كه قانون هم باشد. من قانون را در گزارش تحقیقی از منظر تمركز قدرت و اینكه چگونه قانون با تمركز قدرت مقابله می‌كند بررسی كرده‌ام. جایی كه تمركز قدرت است قانون شوخی است و آنجا كه تفكیك قدرت است قانون معنا پیدا می‌كند. قانون حوزه‌های مختلف را به هم متصل و مناسبات را با هم تنظیم می‌كند. روزنامه‌نگار معتقد است كه همه جا باید قانون باشد و بی‌قانونی و هرج و مرج بد است. اگر قانون درست اجرا شود روزنامه‌نگار هم می‌تواند كارش را انجام دهد. وقتی به تاریخچه روزنامه‌نگاری برمی‌گردیم می‌بینیم كه روزنامه‌نگاری توسعه بعد از جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد. قرن بیستم ٥٠ سالش در جنگ جهانی و ٢٠ سالش در جنگ سرد گذشت، اما توسعه وجود داشت و بی‌نهایت رشد كرد، بیست سال از آن هم كه جهان وب بود. ٣٠ سال بعد از جنگ جهانی دوم اوج شكوفایی توسعه در دنیا است كه در آن دوره روزنامه‌نگاری توسعه هم به وجود می‌آید. روزنامه‌نگاری تحقیقی واكنشی است كه به روزنامه‌نگاری توسعه داده می‌شود. چون توسعه در همه جای جهان از نظر مفهوم دو آسیب فساد سیاسی و اقتصادی را با خودش می‌آورد. در مكاتب انتقادی یك ایراد جدی كه به روزنامه‌نگاری توسعه وارد می‌كردند این بود كه از آن به روزنامه‌نگاری همسو با حكومت یاد می‌كردند. آن وقت بود كه مكاتب گفتند ما باید روزنامه‌نگاری انتقادی در مقابل روزنامه‌نگاری توسعه داشته باشیم. روزنامه‌نگاری تحقیقی با واترگیت شروع شد. در اسپاتلایت نیز از مردم امریكا نظرسنجی شد و آنها گفتند تلخ‌ترین حادثه بعد از یازده سپتامبر برای ما افشای فساد جنسی كشیشان بود كه توسط روزنامه بوستون‌گلوب اتفاق افتاد و در فیلمی به نام اسپاتلایت به تصویر كشیده شد. مردم امریكا گفتند ما بعد از افشای این حادثه به خانه‌های‌مان رفتیم و گریستیم. برای‌مان تلخ و دردآور بود. این نمونه‌ای از گزارش تحقیقی بود كه به نتیجه رسید. در این پرونده ٩٠ كشیش حضور داشتند كه به یك نفر از آنها در هیچ جا اشاره‌ای نشده است. اطلاعات در گزارش تحقیقی به دو قسمت اطلاعات پنهان و اطلاعات كتمان تقسیم‌بندی می‌شود. اطلاعات پنهان مربوط به حوزه‌های امنیتی است و ربطی به روزنامه‌نگار ندارد. اما اطلاعات كتمان مورد نیاز روزنامه‌نگار است و حق قطعی اوست كه دنبال آن برود. اطلاعات كتمان به نوعی، اطلاعات آشكار است اما مسوولان یا افراد و نهادها حاضر به پذیرش آن نیستند. در گزارش تحقیقی اطلاعات كتمان مورد نیاز است و سرنخ آن نیز وجود دارد اما نهاد، ارگان یا سازمان مربوطه حاضر به پذیرش آن نیست.
گزارش تحقیقی یك گروه می‌خواهد شرایط تحقق گزارش تحقیقی بر ٨ اصل استوار است. اول اینكه گزارش تحقیقی باید تیمی برگزار شود چون شخصی امكانپذیر نیست. در دو مدل بین‌المللی آن نیز این طور عمل شده است. در هر رسانه گزارشگر تحقیقی یك دبیر و تیم مشخص می‌خواهد. تیمی كه بتواند حوزه‌های مختلف را پوشش بدهد. به‌طور مثال یك حقوقدان باید در این تیم باشد تا بتواند اطلاعات حقوقی را به صورت درست در اختیار گروه قرار دهد. ما گزارش‌های تحقیقی ناكام داشته‌ایم. اما در یك مورد جزیی من به همراه گروهم عمل كردیم كه نتیجه بخش بود. ١٤ سال پیش به ما گفتند قبض‌های جریمه‌ای صادر می‌شود كه دروغی است. یكی از شهروندان به روزنامه آمد و گفت: «من در محور خاش به زاهدان جریمه شده‌ام. ماشین پراید دارم و همسرم معلم است. ما در كرج زندگی می‌كنیم و فرصت نداریم تا چالوس برویم چه برسد به اینكه ما تا خاش برویم. او گفت می‌تواند مستنداتی بیاورد كه نشان دهد او در آن ساعت كجا بوده و چه می‌كرده.» من تیمی آماده كردم و به آنها گفتم كه در صف پرداخت قبض جریمه بدون متخلف بروند و حرف‌های مردم را كه به خاطر قبض‌های‌شان معترض بودند جمع‌آوری كنند. وقتی كارشان را انجام دادند به آنها گفتم كه در قالب روزنامه‌نگار به آنجا مراجعه كنند و خودشان را معرفی كنند. خلاصه قضیه تا آنجا ادامه پیدا كرد تا ما پایگاهی را پیدا كردیم كه افراد آخر شب‌ها در آنجا قبض‌های دروغی پر می‌كردند. من و دوستانم گزارش این ماجرا را نوشتیم و آن را در روزنامه به عنوان تیتر یك كار كردیم. آن موقع خودم سردبیر آن رسانه بودم. در آخر ماجرا معلوم شد كه مبلغ ١٠ میلیارد تومان مربوط به قبض‌های جریمه‌ای بود كه هیچ متخلفی نداشتند. تیتر گزارش را هم گذاشتم «قبض‌های جریمه بدون متخلف» طوری شد كه توانستم این ١٠ میلیارد تومان قبض را باطل كنیم. گزارش تحقیقی حتما باید با حضور سردبیر باشد. چون باید از این تیم پشتیبانی بسیار قوی انجام شود. اگر قطعات پازل‌های آن حتی در یك مورد به نتیجه نرسد گزارش ناتمام می‌ماند. آنچه مهم است اینكه در گزارش تحقیقی موانع و مشكلات بسیار زیادی وجود دارد و این تنها مختص ایران نیست. باید مدیر رسانه را درگیر كرد تا عوامل و فشارهای درونی را بتواند متعادل كند. كسی كه گزارش تحقیقی را انجام می‌دهد باید به جنبه‌های حقوقی آشنا باشد تا اطلاعات پنهان را با اطلاعات كتمان اشتباه نگیرد. مشاور حقوقی یا كسی كه اطلاعات حقوقی دارد در پیگیری یك گزارش تحقیقی یك الزام است. در گزارش تحقیقی باید دقت داشت چون اطلاعات آشكار هم مانند اطلاعات كتمان ارزشمند هستند و نباید از دید مخفی شوند. یك گزارش تحقیقی خوب زمانی ساخته می‌شود كه اطلاعات پنهان آن در كنار اطلاعات آشكار آن باشد. این را باید با شناخت مدیریت كرد. قلمی كه با آن گزارش تحقیقی نوشته می‌شود با قلمی كه گزارش توصیفی یا تحلیلی نوشته می‌شود متفاوت است. در گزارش تحقیقی تخیل و ادبیات باید قوی باشد اما در گزارش تحقیقی استحكام قلم مهم است. مهارت نگارش تحقیقی تداوم سكانس‌های موجود در آن است. چون اگر در جایی محل قرارگیری این سكانس‌ها باهم اشتباه شود، گزارش با نقص مواجه می‌شود. ادبیات تسلط در گزارش تحقیقی و توصیفی به مهارت بستگی دارد. در گزارش تحقیقی باید زمان زیادی را صرف كرد. به‌طور پیوسته آن را دنبال كرد. این قانونی است كه در همه جای دنیا وجود دارد. به‌طور مثال امسال گزارشی را شروع می‌كنید و در تابستان سال آینده به نتیجه می‌رسید. گزارش تحقیقی مداومت در صرف بودجه دارد. یعنی زمان را طولانی می‌كند و هزینه و بودجه را نیز افزایش می‌دهد.
موانع گزارش تحقیقی در ایران مبنای گزارش تحقیقی آزادی بیان است كه در مثلثی به اضلاع آزادی اندیشه، آزادی اطلاعات و آزادی انتخاب تعریف می‌شود. ما در ایران قانونی به نام انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات داریم. این قانون نواقصی هم دارد و آن اینكه گردش اطلاعات آزاد است اما دسترسی به آن مشروط است. وقتی اطلاعات مشروط باشد گردش آن هم به‌طور نیمه آزاد خواهد بود. این قانون ایرادهای زیادی دارد كه حقوقدان‌ها آن را مطالعه كرده‌اند و درباره آن نظر داده‌اند كه كاملا عالی است. در این قانون وقتی صحبت از اطلاعات فردی می‌شود راه فراری است برای اینكه اطلاعات شخصی مخدوش شود. شما وقتی از كسی درباره اطلاعات فردی‌اش می‌پرسید، این شناسه است كه شامل اسم و فامیل و كدملی می‌شود. اما وقتی از او درباره اطلاعات شخصی او می‌پرسید شامل تحصیلات، تاهل یا تجرد، میزان سلامت روحی و روانی، سرمایه‌اش، فعالیت‌هایش، مكان‌هایی كه در آن حضور داشته می‌شود. گفته می‌شود اطلاعات عمومی در موسسات عمومی آزاد است. پس در موسسات خصوصی تكلیف چیست؟ جالب این است كه ما بسیاری از اطلاعات عمومی را داریم كه دولت آنها را به سازمان خصوصی‌سازی برون سپاری كرده است. حقوقدان‌ها می‌گویند اطلاعات عمومی به مرجع نگهدارنده آن نیست بلكه به ذات اطلاعات است. این عبارت خیلی دقیق است. هرگاه موسسات عمومی اطلاعات را نگهداری كنند، عمومی است و هرگاه آن را نگهداری نكنند عمومی نیست. اطلاعات عمومی است چه موسسات خصوصی از آن نگهداری كنند و چه موسسات خصوصی.
مصونیت خبرنگار گفته‌اند اگر لازم شد خبرنگارها باید منبع خبری خود را افشا كنند. اگر قرار است خبرنگارها مصونیت داشته باشند و بر مبنای مصونیت خبر را به دست بیاورند منبع آن را هرگز نباید افشا كنند. اگر او منبع خبر را افشا كند با یك شهروند عادی چه تفاوتی دارد؟ در قانون نباید خبرنگار را به افشای منبع مجبور كنیم. اگر این كار را انجام دهیم برای خبرنگارها ایجاد محدودیت كرده‌ایم. آن وقت گزارش تحقیقی هم معنایی ندارد. در چندین جای قانون این واژه را به كار برده كه گفته در اینجا فلان چیز آزاد است مگر اینكه قانون آن را منع كرده باشد. اطلاعات زمانی آزاد است كه منعی برای آن گذاشته نشود. وقتی بگویند موسسات اطلاعات را منتشر كنند آن هم به شرط اینكه خودشان تشخیص بدهند یا به شرط آنكه قانون منع نكرده باشد، این می‌شود اطلاعات مشروط. یا می‌گویند نهادهایی كه زیرنظر رهبری هستند اجازه دارند اطلاعات را بدهند اما به شرط آنكه ایشان اجازه این كار را بدهد. هر منعی كه گذاشته شود با اصل ١٠٧ قانون اساسی مغایرت دارد. چون همه در برابر قانون یكسان هستند. اطلاعات مشروط نمی‌شود اگر مشروط شد چه نهادها و موسسات عمومی و خصوصی باشند كه بگوییم باید اجازه داشته باشند كه اطلاعات را آزاد كند یا اینكه قانون منع نكرده باشد، آن وقت گردش اطلاعات آزاد نیست. این جایی است كه روزنامه‌نگار این اطلاعات را می‌خواهد و به دنبال آن است. این نقص‌های شش‌گانه این قانون است. فقدان آموزش خبرنگار در ایران فقدان آموزش یكی دیگر از موانع گزارش تحقیقی در ایران است. به این معنی كه ما در ایران گزارشگر تحقیقی تربیت نكرده‌ایم. از طرف دیگر گزارش‌نویس توصیفی نیز كم داریم. ما وقتی روایت تحقیقی خوبی از شب تا صبح در بیمارستان لقمان درباره خودكشی انجام می‌دهیم؛ جامعه را تكان می‌دهد. اینكه چه اندازه از این خودكشی‌ها با قرص برنج و در میانگین سنی زیر ٣٥ سال انجام می‌شود مهم است. این آسیب‌ها كم نیست اما گزارشگر ماهر می‌خواهد. سیاسی شدن فساد در ایران نیز یكی از موانع گزارش‌های تحقیقی است. به گزارشگر و روزنامه‌نگار مربوط نیست كه این جناح است و این فساد... ولی در ایران می‌بینیم كه این مانعی در گزارش‌نویسی است. ما در برابر برخی از فسادها سكوت كرده‌ایم و در برابر برخی از فسادها بسیار سروصدا می‌كنیم. تا وقتی كه در ایران با این مشكل مواجه هستیم گزارش تحقیقی معنایی نخواهد داشت چون مبنای آن پرسشگری است تاحقیقت را كشف كند. هزینه سیاسی و اقتصادی گزارش تحقیقی در ایران بسیار بالاست. هزینه سیاسی بالاست چون روزنامه‌نگار از نظر شغلی در ایران مصونیت ندارد. تقریبا تمام روزنامه‌نگارها در رسانه‌های مختلف این گلایه را دارند كه آن طور كه باید از آنها حمایت نمی‌شود. مصونیت حقوقی یك خبرنگار مسوولیت اجتماعی خبرنگار را به دنبال دارد. ما در درجه اول باید به خبرنگار مصونیت بدهیم و بعد از او مسوولیت بخواهیم. ضعف اقتصاد در رسانه نیز یكی از موانع گزارش تحقیقی است. در ایران اگر روزی از راه برسد كه یك رسانه روی پای خودش بایستند آ‌ن‌وقت طلیعه گزارش تحقیقی دمیده می‌شود. به‌طور مثال دیگر فشار صاحبان آگهی به عنوان یكی از پایه‌های فیلتر خبری وجود نخواهد داشت. انجمن آزاد روزنامه‌نگاری را به رسمیت بشناسیم در پایان جلسه تعدادی از دانشجویان و علاقه‌مندان سوالاتی را مطرح كردند. به نظر شما سهم رسانه‌های دیجیتال به عنوان عاملی كه مخاطب‌ها را از روزنامه‌خوانی دور می‌كند، چقدر است؟ تا به حال كه خیلی زیاد بوده است. درباره گردش آزاد اطلاعات در ایران چرا ضابطه‌ای وجود ندارد؟ چرا ارگان‌هایی كه برای دادن اطلاعات كم كاری می‌كند مجازات نمی‌شوند؟ مثلا گزارش این كم كاری را به وزیر اطلاعات بدهند؟ چطور است كه در قانون مطبوعات اگر روزنامه‌نگاری مرتكب نقصی می‌شود او را محاكمه می‌كنند اما برعكس این نیست؟ موانع زیادی سر راه گزارش تحقیقی وجود دارد كه این هم یكی از آنهاست. به‌طور مثال رییس اتاق بازرگانی ما در اتاق ایران می‌گوید بخش خصوصی به هیچ جایی نخواهد رسید مگر آنكه اطلاعات اقتصادی شفاف شود. بعد گزارشی تهیه می‌كنند و می‌گویند كه در خاورمیانه از هر سه شركت یك شركت رشوه می‌دهد. و در هر سال یك میلیارد و ششصد میلیون دلار رشوه در خاورمیانه ردو مبدل می‌شود. فقط به خاطر اینكه اطلاعات اقتصادی شفاف نیست. آن وقت عده‌ای معتقدند كه اگر اطلاعات اقتصادی شفاف شود این اتفاق نخواهد افتاد. چرا ما باید در كشور با واژه‌ای به نام رانت اطلاعاتی مواجه شویم؟ اما بارها دیده شده كه كسی با ١٠ میلیارد به اندازه دویست میلیارد كار می‌كند. البته این مشكل در اطلاعات سیاسی كشور هم وجود دارد. مانند برخی حزب‌ها كه قبل از انتخابات راه می‌افتد و بعد از انتخابات دیگر وجود خارجی ندارد. چرا قانون كپی‌رایت رعایت نمی‌شود تا اطلاعات علمی شفافیت پیدا كند؟ یك تحریریه ایده‌آل را در نظر بگیریم كه می‌تواند از لحاظ اقتصادی هزینه‌هایش را تامین كند آیا در این جامعه می‌تواند به حیاتش ادامه دهد؟ من معتقدم باید در ایران به سمت گسترش انجمن آزاد روزنامه‌نگاری برویم و خبرنگارهای آزاد را به رسمیت بشناسیم.
منبع: اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید