چهارباغ در تاریخ ایران

1395/9/29 ۰۸:۴۸

دکتر محمدحسین فروغی |در حالی که نام چهارباغ یادآور اصفهان و خیابان معروفِ به یادگارمانده از دوران صفوی است، آشنایان با فرهنگ و جغرافیای ایران نیک می‌دانند نام چهارباغ مخصوص و منحصر به اصفهان نیست. نام چهارباغ در قالب نام جای، در غالب شهرها و برخی از روستاهای ایران آمده است. گزارش‌های تاریخی و تحقیقات میدانی نشان می‌دهد محله چهارباغ به عنوان یک محله تفریحی اعیانی و حکومتی در بسیاری از شهرهای ایران وجود داشته و دارد. نام چهارباغ مرکب از «چهار» و «باغ» است، این موضوع لازم می‌کند نخست به راز عدد چهار و اهمیت باغ در فلسفه شرقی توجه شود.

دکتر محمدحسین فروغی |در حالی که نام چهارباغ یادآور اصفهان و خیابان معروفِ به یادگارمانده از دوران صفوی است، آشنایان با فرهنگ و جغرافیای ایران نیک می‌دانند نام چهارباغ مخصوص و منحصر به اصفهان نیست. نام چهارباغ در قالب نام جای، در غالب شهرها و برخی از روستاهای ایران آمده است. گزارش‌های تاریخی و تحقیقات میدانی نشان می‌دهد محله چهارباغ به عنوان یک محله تفریحی اعیانی و حکومتی در بسیاری از شهرهای ایران وجود داشته و دارد. نام چهارباغ مرکب از «چهار» و «باغ» است، این موضوع لازم می‌کند نخست به راز عدد چهار و اهمیت باغ در فلسفه شرقی توجه شود. تکرار عدد «چهار» در نام‌گذاری‌های مختلف در هنر، دین، ادبیات و بعضی حوزه‌های دیگر نشان می‌دهد این عدد رمزآمیز در ورای خود فلسفه‌ای بزرگ از اعتقادات شرقی را به همراه دارد و از سوی دیگر واژه «باغ» نیز تداعی‌کننده بهشت است.
عدد چهار، در زندگی ایرانی جایگاهی مهم داشته است. بناهای چهارتاقی که هریک از تاق‌های آن به سوی یکی از چهار جهت اصلی بوده و دروازه‌های چهارگانه شهرهای ایرانی به سوی چهار جهت جغرافیایی، ایرانیان را برای به یادداشتن زمان و دقت در گذر فصل‌های یاری می‌کرده است. این چهار جهت در چهار بازوی صلیب ایرانی که در گور پادشاهان هخامنشی موجود است، چهار منظر و جهت جغرافیایی، چهار عنصر مقدس در دین زردشتی، چهار رودخانه بهشتی در عهد عتیق، ارتباط میان چهار عنصر اصلی با طبایع چهارگانه در پزشکی، چهار فرشته مقرب، چهار مبشر انجیل، چهار ستون آسمان و بدن، چهار اقلیم وجود و ربع مسکون آن، چهار باغ و امثال آن، از جایگاه مقدس عدد «چهار» در دنیای باستان نشان دارد. از این‌رو به نظر می‌رسد عدد چهار به نخستین نظم شناخته‌شده در جهان مربوط می‌شود و اینگونه به تحول از طبیعت به تمدن از راه نظم دادن به کثرت آشفته تجلیات و تبدیل آن‌ها به اشکال ثابت اشاره می‌کند که چهار حیوان ناآرام ارابه جهان را می‌کشند و تو آن‌ها را افسار می‌کنی و با افسار کردنت یکی می‌شوند.
واژه باغ نیز در تاریخ جایگاهی مهم دارد. این واژه که در پارسی میانه و نو به کار رفته است، در باورهای مذهبی به آغاز خلقت آدم و حوا در بهشت اشاره دارد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد باغ‌های معابد در بین‌النهرین و مصر رونقی ویژه داشته‌اند. وعده خداوند به مومنان در قرآن که در آن ۲۸ بار به بهشتی اشاره شده که در آن نهرها جاری است، نیز به ارتباط باغ و بهشت اشاره دارد.
چهارباغ، ترکیبی هنرمندانه‌ای از این چهارِ مقدس و باغِ مقدس است که بیش‌تر آن را در قالب چهارباغ می‌شناسند ولی به چهارباغ و تفرجگاه منحصر نیست، که، این عنوان برای نام‌گذاری‌هایی دیگر نیز استفاده شده که از آن جمله است؛ چهارباغ به عنوان نام کتابی در سرمشق نامه‌نگاری، یا چهارباغ یا چهارپاره همچنین گوشه‌ای در آواز ابوعطا در دستگاه شور است که بیش‌تر با این شعر هاتف آموزش می‌دهند «چه شود که به چهره زرد من، نظری برای خدا کنی/ که اگر کنی، همه درد من، به یکی نظاره دوا کنی».
چهارباغ در قالب نام باغ ایرانی ریشه در آیین‌های ایرانی داشته و محصول تعامل سازنده میان انسان ایرانی در رویارویی با طبیعت است. چهارباغ به باغی گفته می‌شود که به وسیله دو محور عمود بر هم به چهار قسمت با استناد به تفاسیر و تعابیر متعدد یادشده از عدد چهار تقسیم می‌شود و جوی آبی از میان محورها بگذرد و در اطراف آن درختان بلند باشد. هر گوشه‌ای از این چهارراه به بوستانی از درختان میوه و گل متصل است که به فضای موجود زیبایی و طراوت می‌دهد. این الگوی باغ ایرانی است که نخستین بار در پاسارگاد به فرمان کوروش ساخته شد و از این‌رو الگوی چهارباغ ابداع ماندگار هخامنشیان به شمار می‌رود که در دوره‌های اشکانی و ساسانی استفاده می‌شده و در دوره‌های اسلامی نیز در ترکیب ابعاد تمثیلی بهشت و چهار نهر معروف آن همواره مورد توجه قرارگرفته است.
بیش‌تر شهرهای ایرانی در قالب باغ‌شهر بوده‌اند و گزارش‌های تاریخی از وجود باغ‌های متعدد در حاشیه شهرها حکایت دارد. طرح چهارباغ ایرانی با گسترش اسلام مانند دیگر عناصر معماری و شهرسازی در دوران اسلامی تداوم و گسترش یافت. وجود چهارباغ‌های متعدد در شهرهای گوناگون، از تاثیر الگوهای تمدن ایرانی در اقصی نقاط تمدن اسلامی حکایت دارد. در «تاریخ اَلفی» از وجود شهری در حدود کاشغر با نام چهارباغ یادشده است. کاتبی، از وجود چهارباغ‌های متعدد در شهر کابل گزارش داده است. در بخارا نیز خبر داریم که در کنار چهار جوی آن در محلی به نام جوی مولیان چهارباغ‌هایی بوده است که از صبح تا شام در سر حوض مرکز آن آفتاب نمی‌افتاده است. همچنین از چهارباغ اَگره در کنار رود جمنای هند در تاج‌محل و چهارباغ هرات و همدان نیز گزارش‌هایی مفصل در دست است. چهارباغ مشهد که شهرت آن به وجود مقر حکومتی در آن بوده است، نیز بارها مورد توجه مورخان قرار گرفته است. چهارباغ هنوز هم نام محله‌هایی در شهرهای خوانسار، کاشان، اردستان و برخی شهرهای دیگر است.
این نوشتار همچنین با یادآوری منابع آن در «شبکه علمی تاریخ‌نگاران ایران» به نشانی movarekhan.com منتشر شده است.

منبع: شهروند