قرارداد پیچیده و پر ابهام

1395/9/20 ۰۸:۱۲

میانه آذر 1349 را می‌توان روزی مهم در تاریخ معاصر ایران دانست. بی‌شک تاریخ معاصر ایران در پنجم خرداد ۱۲۸۷ وارد دنیایی تازه شد. در این روز چاه شماره یک در مسجدسلیمان به نفت رسید و طلای سیاه روزگار ایران در قرن بیستم میلادی را وارد دنیایی تازه کرد. چه آنکه حوادث بی‌شماری در اطراف نفت و به بهانه آن در ایران رخ داد.

       
به مناسبت سالروز اصلاح قرارداد کنسرسیوم نفت

سجاد صداقت :  میانه آذر 1349 را می‌توان روزی مهم در تاریخ معاصر ایران دانست. بی‌شک تاریخ معاصر ایران در پنجم خرداد ۱۲۸۷ وارد دنیایی تازه شد. در این روز چاه شماره یک در مسجدسلیمان به نفت رسید و طلای سیاه روزگار ایران در قرن بیستم میلادی را وارد دنیایی تازه کرد. چه آنکه حوادث بی‌شماری در اطراف نفت و به بهانه آن در ایران رخ داد. اما بزرگ‌ترین این حادثه‌ها همان ماجرای ملی شدن صنعت نفت بود؛ ماجرایی که با نخست‌وزیری محمد مصدق آغاز شد و با کودتای 28 مرداد 1332 فرجامی تلخ به خود دید. با همه این اوصاف اما پس از کودتا نیز یکی از دغدغه‌های بزرگ شاه و دولتمردانی که اکنون در دوران دیکتاتوری شاه نقش ایفا می‌کردند، ماجرای نفت بود. طی ماه‌های پس از کودتا یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های حکومت و دولت در ایران چگونگی فروش نفت و بازگشت به بازارهای بین المللی و کسب درآمد دوباره بود؛ چرا که مصدق در دوران نخست‌وزیری خود عملا بدون نفت امور کشور را پیش برده بود و ایران راهی جز تلاش برای کسب درآمد نداشت. با این اوصاف قرارداد کنسرسیوم نفت شکل گرفت؛ قراردادی که به مدت 25 سال نفت ایران را به دنیایی تازه وارد کرد. قراردادی که در آن نفت ایران به صورت 50-50 بین ایران و هفت غول بزرگ نفتی دنیا تقسیم می‌شد. قراردادی که 17 آذر 1349 اصلاحیه مهمی در آن وارد شد و از سال 1352 نیز با شکل‌گیری اوپک اتفاقات پیرامون آن تغییر کرد. اما داستان کنسرسیوم داستانی خواندنی است.

 پس از کودتا
هر چند سقوط دولت مصدق با کودتا و سرکوب مخالفان و به خصوص برچیدن بساط حزب توده آرامش خاصی را به دربار بخشیده بود، اما شاه سودای حضور در میان قدرت‌های بزرگ جهان را داشت. شاه دریافته  بود که یکی از مهم‌ترین راه‌های این مساله توان بخشی اقتصادی و بازگشت به عرصه‌های مهم بین‌المللی است. با این اوصاف بود که چند ماه پس از کودتا، بلافاصله مذاکرات دولت ایران و قدرت‌های بزرگ جهانی پیرامون نفت آغاز شد. نفرت مردم ایران و خروج شرکت نفت انگلیس و ایران، وضعیت را به جایی رسانده بود که اکنون دیگر این شرکت به تنهایی قادر نبود مانند گذشته در ایران جولان دهد. از سوی دیگر نیز بازیگر مهم کودتا یعنی آمریکا پس از جنگ جهانی دوم در حال تبدیل شدن به قدرتی بزرگ بود و همین مساله باعث می‌شد که بدون پرداخت سهم این کشور نتوان هیچ مذاکره‌ای انجام داد. به همین سادگی از پاییز سال 1332 مذاکرات برای امضای قرارداد آغاز شد.

 مفاد قرارداد کنسرسیوم
کنسرسیوم بین‌المللی نفت مرکب از پنج شرکت آمریکایی با نام‌های «استاندارد نیوجرسی»، «استاندارد کالیفرنیا»، «گلف»، «سوکونی موبیل» و «شرکت نفت تگزاس» هر یک با 8 درصد سهام و شرکت نفت بریتانیا - که از این پس بریتیش پترولیوم خوانده می شد - به تنهایی با ۴۰ درصد سهام، شرکت هلندی رویال داچ شل با ۱۴ درصد سهام و شرکت نفت فرانسه با ۶ درصد سهام بود. پس از انجام مذاکراتی طولانی و پیچیده، قراردادی بین دولت ایران و کنسرسیوم بین المللی نفت تنظیم شد که در ۳۱ آگوست ۱۹۵۴ (۹ شهریور ۱۳۳۳) به امضای علی امینی، وزیر دارایی ایران و هوارد پیچ، رئیس گروهی که نمایندگی کمپانی های نفتی را به عهده داشت، رسید.

 اصلاحیه قرارداد کنسرسیوم
اما در این میان حرف‌های بسیاری درباره این قرارداد مطرح شده است. مورخان و کارشناسان نفتی و سیاسی تاکنون درباره گروه‌هایی که از این قرارداد منفعت‌های زیادی به دست آوردند، سخن‌های گوناگونی گفته‌اند. گروهی انگلیس، گروهی آمریکا و گروهی ایران را برنده این قرارداد خوانده‌اند. اما به نظر می رسد کنسرسیوم قراردادی بود که همگان در زمان امضا از آن راضی بودند. اتفاق مهمی که در این میان پیرامون کنسرسیوم نفت به وقوع پیوست، 16 سال پس از امضای قرارداد اصلی رخ داد. در هشتم دسامبر 1970 اصلاحیه قرارداد نفت ایران و کنسرسیوم که نزدیک به سه هفته پیش‌تر بر سر آن توافق شده بود، منتشر شد. بر اساس این اصلاحیه، سهم ایران از درآمد نفت نزدیک به دو سوم آن بود. مذاکرات برای رسیدن به این توافق 10 روز به طول انجامید و ایران عملا 16 سال بعد از قرارداد اصلی سهم خود را از آن افزایش داد. با همه این اوصاف ایران زمینه‌هایی را برای اتفاقات دیگری رقم زد که به حوادث سال 1352 و بالا رفتن قیمت نفت انجامید. همه از کنسرسیوم راضی بودند هر چند تاریخ حکایتی دیگر برای آن داشت.

منبع: فرخیحتگان