شمایل ولتر از پشت عینک ایرانی

1395/9/1 ۰۹:۴۴

نحوه آشنایی مردم ایران با ولتر از آن روی مهم است که اشاره‌ای دارد به شیوه‌های آشنایی ایرانیان با تفکرات جدید غرب. با مورد دقت قرار دادن مراحل و مراتب تاریخی و مستندات آن می‌توان به نکات مهمی در این خصوص رسید. با توجه به گزارش‌های کنت دو گوبینو، کنسول فرانسه در ایران در عصر ناصری، نام ولتر نویسنده معروف قرن هجدهم فرانسه، همزمان با نام ناپلئون امپراتور همان کشور در اوایل قرن نوزدهم میلادی، در ایران بر سر زبان‌ها افتاد.

نحوه آشنایی ایرانیان با ولتر

 زهرا سلیمانی‌اقدم: نحوه آشنایی مردم ایران با ولتر از آن روی مهم است که اشاره‌ای دارد به شیوه‌های آشنایی ایرانیان با تفکرات جدید غرب. با مورد دقت قرار دادن مراحل و مراتب تاریخی و مستندات آن می‌توان به نکات مهمی در این خصوص رسید.
با توجه به گزارش‌های کنت دو گوبینو، کنسول فرانسه در ایران در عصر ناصری، نام ولتر نویسنده معروف قرن هجدهم فرانسه، همزمان با نام ناپلئون امپراتور همان کشور در اوایل قرن نوزدهم میلادی، در ایران بر سر زبان‌ها افتاد.
بنابر نظر گوبینو، شهرت ولتر هم در ایران آن عصر در واقع از سنخ شهرت ناپلئون، سطحی و غیرمستند است. به عقیده کریم مجتهدی (تاریخ معاصر 1383 شماره 29) این شناخت در آن زمان نزد گروهی از مردم دلالت بر گرایش ضدسنتی و تمایل به تجدد از نوع غربی دارد.

 مخالف کشیشان دوست ما است
گوبینو در دو کتاب از مهم‌ترین آثار خود، یعنی «سه سال در آسیا» و «ادیان و فلسفه‌ها در آسیای مرکزی» درباره ولتر نوشته است. کتاب اول تا حدودی مقدمه‌ای برای کتاب دوم و کتاب دوم نیز به لحاظی بسط و تفصیل همان مطالب و مشاهدات و مکمل کتاب اول است. گوبینو در فصل سوم با عنوان «صوفیان» در کتاب اول خود، ضمن اینکه راجع به صوفیه در ایران سخن می‌گوید، می‌نویسد: «صوفیانی نیز هستند که راجع به ولتر مطالبی شنیده‌اند. می‌توان تصور کرد که روس‌ها سرمنشا این اطلاعات نزد آنها باشند. در هر صورت در اینجا بیش از پیش بر طرفداران ولتر افزوده می‌شود؛ زیرا او را مخالف سرسخت طبقه کشیش می‌دانند.»
او باز اضافه می‌کند: «ایرانیان از اینکه یک حکیم اروپایی با آنها هم عقیده است احساس رضایت می‌کنند.» در انتهای این قسمت، گوبینو یادآور می‌شود که با وجود این همه شهرت، هیچ اثری از ولتر به فارسی ترجمه نشده است، به استثنای کتاب «تاریخ شارل دوازدهم» که تازه در آن مورد هم یقین کامل ندارد. همچنین به نظر او میان این کتاب و افکار فلسفی ولتر هم هیچ سنخیت واقعی‌ای نمی‌توان برقرار کرد.
گوبینو در فصل پنجم کتاب ادیان و فلسفه‌ها در مورد ولتر توضیح می‌دهد: «می‌دانم که روس‌ها، ایرانیان را با نام ولتر آشنا کرده‌اند. میرزاهایی که از آنها صحبت کردم، اغلب به نام ولتر اشاره دارند، ولی به سبب اطلاعات ناقصی که به آنها داده شده یا به جهت اینکه آنها خود این اطلاعات را به نحو غیر‌متداول تفسیر و فهم کرده‌اند، ولتری که ایرانیان می‌شناسند، کاملا شخصیت متفاوتی از ولتری دارد که در قرن هجدهم میلادی با احترام عنوان «شیخ و ریش سفید» منطقه فرنه در فرانسه داشته است.»
براساس متون گوبینو مشخص است که در آن دوره ایرانیانی که راجع به ولتر به نحو عادی اظهارنظر می‌کرده‌اند، اطلاعات‌شان بسیار جزئی و ناقص بوده است و بیشتر به سبب طنزگویی و انتقاداتی که او از وضع جامعه و سازمان‌های کشور خود و خاصه از سنن و اعتقادات قدیمی مردم و خرافات و عوام‌فریبی می‌کرده است، توجه‌شان نسبت به او جلب شده است.

 ولتر روسی یا فرانسوی؟
درواقع اسم ولتر از روسیه و قفقاز به ایران آمده بود و به سبب زمینه‌های خاص فرهنگی موجود در آن عصر، حداقل نزد گروهی از مردم اهل قلم متمایل به تجدد به سبک غربی، اعم از درباری و اداری و... بیش از پیش به رندی و قلندرمآبی متصف شده است که آن نیز حال و هوای کاملا شرقی به خود گرفت و به تعبیر کریم مجتهدی تشابهی با رفتار سینه‌چاکان و لوطیان دوره‌گرد و در مواردی مردم آزار محلی دارد که نه‌فقط با وجود تجددمآبی محض ولتر و روحیه سنت‌شکنی او کوچک‌ترین شناخت واقعی معتبر از موضع این متفکر فرانسوی به دست نمی‌دهد، بلکه ارزیابی صحیح افکار او را نیز مشکل و شاید هم غیرممکن می‌کند.
با بررسی این متون می‌توان به این نتیجه رسید که ولتر مورخ و فیلسوف تاریخ قبل از ولتر داستان‌نویس، منتقد و طنز‌نویس در ایران مطرح بوده است و این موضوع افزون بر اطلاعات عمومی که شاید مورد علاقه بعضی اندیشمندان ایرانی نیز باشد، عمیقا حاوی بعضی نکات مهم تاریخی است که تامل در آنها درک بهتری از نحوه ورود الگوهای تفکر جدید را به مملکت ما میسر می‌سازد و به لحاظ شناخت زیربنای نظری فرهنگ کنونی ما اهمیت خاصی دارد.

منبع: فرهیختگان