عقلانیت زمینه «اعتدال‌اندیشی» را فراهم می‌کند

1395/9/1 ۰۹:۳۴

سومین سه‌شنبه نوامبر هر سال در تقویم جهانی با عنوان روز جهانی فلسفه نامگذاری شده است. در ایران، این روز به‌عنوان سالروز بزرگداشت علامه طباطبایی انتخاب شده است و هر ساله اهالی فلسفه در این روز، گرد هم می‌آیند تا در مورد مسائل مبتلا به جامعه خود «فلسفه‌ورزی» کنند. بنابر این رسم مألوف، 24 آبان ماه، در مؤسسه حکمت و فلسفه ایران نشستی با عنوان «اعتدال و عقلانیت در دنیای معاصر» برگزار شد.در این نشست استادانی همچون دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، استاد فلسفه اسلامی انجمن حکمت و فلسفه ایران، دکتر مصطفی محقق داماد، عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران، دکتر یوسف اباذری، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، دکتر عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران و دکتر محسن جوادی و پروفسور لگنهاوزن حضور داشتند.

مهسا رمضانی: سومین سه‌شنبه نوامبر هر سال در تقویم جهانی با عنوان روز جهانی فلسفه نامگذاری شده است. در ایران، این روز به‌عنوان سالروز بزرگداشت علامه طباطبایی انتخاب شده است و هر ساله اهالی فلسفه در این روز، گرد هم می‌آیند تا در مورد مسائل مبتلا به جامعه خود «فلسفه‌ورزی» کنند. بنابر  این رسم مألوف، 24 آبان ماه، در مؤسسه حکمت و فلسفه ایران نشستی با عنوان «اعتدال و عقلانیت در دنیای معاصر» برگزار شد.در این نشست استادانی همچون دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، استاد فلسفه اسلامی انجمن حکمت و فلسفه ایران، دکتر مصطفی محقق داماد، عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران، دکتر یوسف اباذری، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، دکتر عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران و دکتر محسن جوادی و پروفسور لگنهاوزن حضور داشتند.

فرمانروایی اندیشه‌های نولیبرالی در دنیای امروز

آنچه نشست امسال را از سال‌های پیش متفاوت می‌کرد، شاید حضور یوسف اباذری، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران بود که در حلقه فلاسفه نشسته بود.
اباذری از آن جنس متفکران آکادمیکی است که کمتر اهل سخنرانی و فعالیت رسانه‌ای است و اگر زمانی در مقام سخنران حاضر می‌شود، حتماً حرف‌هایی قابل تأمل برای گفتن دارد که اغلب هم با حواشی‌هایی همراه است؛ نمونه آن را می‌توان در سخنرانی پرحاشیه او پس از درگذشت مرتضی پاشایی یا نشست «هشت دهه علوم‌اجتماعی» دید و از قضا هم‌اندیشی روز جهانی فلسفه هم بزنگاه دیگری برای اباذری شد تا به‌عنوان یک جامعه شناس  فرانکفورتی در جایگاه خود بایستد و مسائل مبتلا به جامعه امروز را به نقد بکشد.پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری امریکا گویا دغدغه امروز اوست که وی سخنرانی خود را با تحلیل این انتخاب آغاز کرد. اباذری، علت این پیروزی را حاکمیت سیاست‌های نولیبرالی در دنیای امروز دانست و سعی کرد نشان دهد که چگونه سیاست‌های اقتصادی برآمده از نظام فکری نئولیبرال به ظهور و بروز داعش و جنگ در خاورمیانه و ظهور آنچه او فاشیسم می‌خواند، می‌انجامد و در این راستا، به اظهار نظرهای برخی روشنفکران غربی همچون نوام چامسکی و جودیت باتلر و کن لوچ و... گریز زد.وی ضرورت طرح این بحث در روز جهانی فلسفه و در ایران را برجسته شدن این نظام معرفت‌شناختی دانست و بر این باور است که از قضا، این جنس سیاست‌ها در ایران امروز ما نیز در حال خزیدن است. به زعم او، این سیاست‌ها به دولت خاصی هم منتسب نمی‌شود و ما همواره سطحی از این نگرش را در دولت‌های بعد از جنگ تحمیلی داشته‌ایم.تأکید اباذری بر وجود نگاه‌های نئولیبرالی در بدنه دولتی ما پس از جنگ، حاشیه‌هایی را نیز در نشست ایجاد کرد و برخی سخنرانی او را انتقاد به دولت توسعه و سازندگی تلقی کردند! که آباذری در پاسخ به انتقادات وارده، گفت: «تمامی دولت‌های بعد از جنگ، برنامه نولیبرالی را پیش بردند. آقای احمدی‌نژاد البته بیش از بقیه و شجاعانه آن را پیش برد. بنابراین بحث من نقد یک دولت خاص نیست و نمی‌دانم چرا چنین سوء‌تفاهمی شده است.»

*فلسفه بدون پرسش، فلسفه نیست

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی با بیان اینکه فلسفه با پرسش پدید می‌آید، گفت: «فلسفه بدون پرسش، فلسفه نیست. ملتی که پرسش ندارد، فلسفه نمی‌فهمد.»به زعم او، فلسفه انسان را از اسارت تقلید و جمود نجات می‌دهد. کسی که فلسفه نداند اسیر فکرهای محدود است. خصلت فلسفه «آموزش چگونه اندیشیدن» است و آنچه تحمیل شده را رو می‌کند؛ به تعبیری، فلسفه یعنی «نو اندیشیدن» و در این باره تصریح کرد که فیلسوف امروز می‌تواند هرچه می‌خواهد بخواند اما باید از آن عبور کند.وی نمونه یک فیلسوف نواندیش در زمانه ما را علامه طباطبایی خواند و گفت: «علامه فیلسوف صدرایی است اما همواره حرف‌های تازه‌ای داشت و نواندیش بود چراکه از مفسرین گذشته تقلید نکرد و نو می‌اندیشید.»

آنان که فلسفه می‌دانند معتدل‌تر زندگی می‌کنند

دکتر سید مصطفی محقق داماد، دیگر سخنران این نشست به بحث «عقلانیت و اعتدال در شریعت» پرداخت. به زعم او، «عقلانیت» و «اعتدال» در دایره فلسفه قرار می‌گیرد و در این راستا، دو مدعا وجود دارد؛ نخست اینکه، عقلانیت زمینه اعتدال را فراهم می‌کند یا به ضرورت و امکان به اعتدال منتهی می‌شود. مدعای دوم، ارتباط عقلانیت با فلسفه است که فلسفه در جهان معاصر، عقلانیت می‌آورد و عقلانیت، اعتدال می‌آفریند.
به زعم او، اگر همه مردم فلسفه بدانند، عقلانی فکر می‌کنند و در نتیجه، معتدل زندگی خواهند کرد. واقعیت این است کسانی که امروز برای خشونت‌ورزی خود به اشتباه به آموزه‌های دینی متوسل می‌شوند، یقیناً هیچ یک از آنها بویژه در جهان اسلام، فیلسوف نیستند.
وی همچنین تأکید کرد: «شخصی که عقلانی می‌اندیشد و عقل نظری و عملی او با هم همراه است، هیچگاه تصمیمات تند نمی‌گیرد و این اعتدال از نظر حکمای اسلامی، نتیجه اندیشیدن و عقلانی فکرکردن است.»

تعقل؛ اساس اخلاق و اعتدال

محسن جوادی، استاد دانشگاه قم به‌عنوان دیگر سخنران این نشست به بحث اعتدال و میانه‌روی در فلسفه اخلاق پرداخت. وی اخلاق ارسطویی را بستر و محتوای اخلاق سنتی و عملی ما دانست که از قضا مورد قبول سنت اخلاق اسلامی نیز قرار گرفته است.
وی در ادامه به پنج فعالیت عقلی، تخنه(توانایی عملی- فن یا هنر)، اپیستمه (شناخت علمی)، فرونســیس(حکــمت عمــلی)، سوفیا(حکمت نظری- فلسفه) و نوس(عقل شهودی) اشاره کرد که ارسطو بر آن تأکید دارد  و در این زمینه تصریح کرد: ما در حکمت عملی یعنی فرونسیس فعال هستیم و می‌توانیم هستی و اخلاق را آنگونه که می‌خواهیم شکل دهیم. به زعم او، کار حکمت عملی «تدبیر» است اما اینجا این سؤال مطرح می‌شود که کجای تدبیر اساس اعتدال است؟
جوادی معتقد است اعتدال زمانی محقق می‌شود که نفس از لحاظ میل در یک حالت پایداری قرار گرفته باشد که نسبت به حد وسط و میانه حساس باشد اما واقعیت این است که برای عملی شدن اعتدال، صرف وجود این میل کافی نیست و اینجا است که می‌توان از عقل و تعقل به‌عنوان اساس اخلاق و اعتدال یاد کرد که به نوعی تعیین بخش حد وسط یا همان فرونسیس است.

پنج مرتبه عقلانیت در مواجهه با افراط و تفریط

دکتر عبدالحسین خسروپناه، سخنرانی خود را با طرح این پرسش که آیا هر عقلانیتی مستلزم اعتدال و هر اعتدالی زاییده عقلانیت است؟ آغاز کرد و کوشید تا نخست تعریفی از اعتدال و عقلانیت ارائه کند. به زعم او، اعتدال در مقابل افراط و تفریط به معنای میانه‌روی به کار می‌رود و به همه عرصه‌ها قابل تسری است و صرفاً به خشونت بار نمی‌شود و شئون مختلف دارد.
وی در ادامه به تعریفی که سایر فلاسفه از اعتدال داشتند، گریز زد و گفت: «ارسطو وقتی از حد وسط حرف می‌زند، آن را فضیلت و افراط و تفریط را رذیلت می‌خواند» و در این راستا، به فضائل اربعه که «شجاعت» نقطه اعتدال غضب است، «عفت» که نقطه اعتدال شهوت، «حکمت» نقطه اعتدال عقل و «عدالت» اشاره کرد و از قول ارسطو تأکید کرد که اگر جامعه مجموعه این فضیلت‌های اربعه را داشته باشد، جامعه سالم و سعادتمندی خواهد بود.
خسروپناه در تأیید صحبت‌های خود همچنین به آیاتی از قرآن همچون آیه 143 سوره بقره و 67 سوره فرقان نیز اشاره کرد که بر بحث میانه‌روی تأکید دارد.
رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه در ادامه به معنای عقلانیت پرداخت و تأکید کرد که خیلی‌ها گمان می‌کنند عقل و عقلانیت یک معنا دارد اما این باوری نادرست است و عقلانیت پنج مرتبه می‌یابد؛ عقلانیت در مرتبه اول «کاربست عقل استدلال‌گر» است، مرتبه دوم «عقلانیت ابزاری» است، مرتبه سوم «عقلانیت اخلاقی»، مرتبه چهارم «عقلانیت راهبردی» و مرتبه پنجم «عقلانیت‌های مدرن» است و تصریح کرد که در مرتبه دوم و چهارم یعنی عقلانیت ابزاری و راهبردی است که بحث تسلط بر طبیعت و جوامع مطرح می‌شود و می‌توان منتظر بروز افراط بود.
به زعم او، عقلانیت ابزاری و راهبردی برای در امان ماندن از افراط، علاوه بر نیازش به «عقلانیت اخلاقی»، به «عقلانیت استدلال‌گر» و سطحی از «عقلانیت دینی و معنوی» نیاز دارد.

عقل بدون وحی گمراه‌کننده است

محمد لگنهاوزن، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) نیز در پایان این نشست، روز بزرگداشت علامه طباطبایی را گرامی داشت و در توصیف منش فکری علامه گفت: علامه همواره تعادل عقلی در امور دینی را سرلوحه خود قرار
داده است.به باور لگنهاوزن، عقل بدون هدایت وحی، گمراه‌کننده است و در تأیید این بحث به دیدگاه علامه طباطبایی آنجا که می‌گوید«همه مسائل را نمی‌توانیم با عقلانیت اثبات کنیم ولی در امور مختلف می‌توانیم به عقل تکیه کنیم» گریز زد. به تعبیری، آنچه لگنهاوزن می‌کوشید بیان کند این بود که از آنجا که در دوره مدرن چالش‌ها نسبت به دین، فزونی یافته است، عقل به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی پرسش‌های بشر امروز باشد و صرف تکیه بر آن، بشر را به گمراهی خواهد کشاند.

منبع: ایران