شاعر بیداری - یادبود درگذشت دکتر طاهره صفارزاده

1395/8/4 ۰۷:۲۰

دکتر طاهره صفارزاده، شاعر، نویسنده، نظریه‌پرداز، محقق، مترجم و استاد دانشگاه، در روز ۲۷ آبان ۱۳۱۵ در خانواده‌ای متوسط، مردم‌گرا و ستم‌ستیز، در سیرجان به دنیا آمد. پدر و مادرش را در پنج سالگی از دست داد و مادربزرگش که پزشک و شاعر بود و در کرمان می‌زیست، سرپرستی او را بر عهده گرفت. طاهره در شش سالگی تجوید، قرائت و حفظ قرآن را در مکتب محل آموخت. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را نیز در کرمان گذراند

دکتر طاهره صفارزاده، شاعر، نویسنده، نظریه‌پرداز، محقق، مترجم و استاد دانشگاه، در روز ۲۷ آبان ۱۳۱۵ در خانواده‌ای متوسط، مردم‌گرا و ستم‌ستیز، در سیرجان به دنیا آمد. پدر و مادرش را در پنج سالگی از دست داد و مادربزرگش که پزشک و شاعر بود و در کرمان می‌زیست، سرپرستی او را بر عهده گرفت. طاهره در شش سالگی تجوید، قرائت و حفظ قرآن را در مکتب محل آموخت. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را نیز در کرمان گذراند.

وی نخستین شعرش را به نام «بینوا و زمستان» در سیزده سالگی سرود و اولین جایزه همان شعر را که یک جلد دیوان جامی بود، به پیشنهاد استاد باستانی پاریزی از رئیس آموزش و پرورش استان دریافت کرد.

در امتحان ورودی دانشگاه، در رشته‌های حقوق، زبان و ادبیات فارسی و زبان و ادبیات انگلیسی قبول شد و سرانجام در رشته اخیر از دانشگاه شیراز لیسانس گرفت. در این دوران بود که متوجه شد، واحدهای این رشته برای دانشجویان ایرانی کاربردی نیست. وی پس از سه سال زندگی با همسری معتاد، از وی جدا شد و به همراه فرزندش به تهران مهاجرت کرد. مدتی با کار در یک شرکت بیمه، تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات، زندگی‌اش را تأمین کرد. همزمان با برعهده گرفتن مسئولیت صفحه شعر یکی از مجله‌ها، به عنوان مترجم متون فنی در شرکت نفت استخدام شد، ولی در پی یک سخنرانی در اردوی تابستانی فرزندان کارگران شرکت نفت، علیه تبعیض موجود و عوامل ستمی که مایه فقر و محرومیت کارگران و فرزندان آنها بود، مجبور شد کار خود را رها کند.

شاعر جهانی

طاهره صفارزاده مدتی پس از درگذشت فرزندش، برای ادامه تحصیل به انگلستان و سپس امریکا رفت. در دانشگاه آیووا، هم در گروه نویسندگان بین‌المللی پذیرفته شد و هم درجه MFA (استادی هنرهای زیبا) را دریافت کرد. این دوره یک سال بیش از فوق لیسانس است و دارندة این مدرک برای تدریس نظری و عملی در دانشگاه‌های امریکا، با پایه دکتری استخدام می‌شود. صفارزاده سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت. در این دوران، وی در پی دست یافتن به زبان خاص شعری و در نتیجه مطالعاتی پیوسته، موفق شد تعریف‌ها و نظریه‌های جدیدی در زمینه هنر به‌ویژه شعر عرضه کند. نخستین نمونه این نوع شعرها او را به شهرت و اعتباری چشمگیر در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان رساند و ارتباطهای ادبی متقابلی میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد. کتاب The Red Umbrella (چتر سرخ) نام مجموعه‌ای کوچک از شعرهای انگلیسی اوست که دانشگاه آیووا در ۱۹۶۸ چاپش کرده و بسیاری از شعرهای این کتاب، به زبانهای گوناگون ترجمه شده است. هم اینک شعرهای انگلیسی وی در برخی کشورها به عنوان مطالب درسی تدریس می‌شوند؛ همچنان که اصل شعرهای انگلیسی یا ترجمه شعرهای فارسی او به زبانهای گوناگون، برخی موسیقیدانان را به آفرینش آهنگهایی براساس آنها برانگیخته است. از جمله یوآخیم اشنایدر (موسیقیدان آلمانی) بر روی ترجمه آلمانی که آن ماری شیمل از چند شعر صفارزاده انجام داده، موسیقی نهاده و دیوید فدرولف (موسیقیدان امریکایی) برای چند شعر از کتاب «چتر سرخ» موسیقی ساخته است.

علمی سازی ترجمه

در بازگشت به کشور، به سبب روشنگری‌های سیاسی صفازاده در ایران و خارج، مشکلاتی برای استخدامش وجود داشت؛ ولی بالاخره در سال ۱۳۴۹ مقامات با استخدام او در دانشگاه ملی موافقت کردند. دکتر صفارزاده پایه‌گذار آموزش ترجمه به عنوان یک علم و برگزارکننده نخستین کارگاه «نقد علمی ترجمه» در دانشگاه‌های ایران است. وی از ابتدای تدریس در ایران، روشی بر پایه شناخت و تطابق مفهومی، دستوری و ساختاری دو زبان مبدأ و مقصد پدید آورد. این شیوه پیشنهادی، در درسی که سابقه تدریس قانونمند نداشت، الگوی بسیاری از همکارانش قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعیین کتاب ایشان به نام «اصول و مبانی ترجمه» به عنوان کتاب درسی، در شناخت نظریه‌ها و نقد علمی ترجمه، به‌ویژه برای دانشجویان این رشته مفید افتاد. این کتاب در کارگاه‌های ترجمه استفاده شد و نقش مؤثری در ترجمه ایران داشت. چند سال بعد، کتابی در این علم در انگلستان منتشر شد.

شعر طنین، طنین شعر

طاهره صفارزاده در زمینه شعر و شاعری، به سبک جدیدی دست یافت که عنوان «شعر طنین» بر آن نهاد؛ زمزمه‌ای روشنفکرانه که بی دغدغة وزن، با استعاره‌ای روشن، حرکتی در ذهن خواننده آغاز کند. این قبیل شعرهای او با توجه به درونمایه‌های خود، از گونه شعر مقاومت دینی و طنز سیاسی به شمار می‌آمد و حکومت‌پسند نبود. از این رو بسیار بحث‌انگیز شد. سرانجام در سال ۱۳۵۵ به جرم سرودن شعر مقاومت دینی و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز از دانشگاه اخراج شد!

ایام خانه‌نشینی، تحول معنوی شدیدی در وی ایجاد کرد؛ به گونه‌ای که در تمام وقتش را صرف مطالعات قرآنی کرد. کتاب «سفْر پنجم» او که دربرگیرنده اشعار مقاومت با مضمون دینی است، در سال ۱۳۵۶ تنها طی دو ماه، در ۳۰هزار چاپ شد. او با آگاهی از خلأ فرهنگی نهضت اسلامی، در آغاز انقلاب به کمک نویسندگان سرشناس و متعهد مسلمان، مرکزی به نام «کانون فرهنگی نهضت اسلامی» بنا کرد. در مدت مسئولیت او پیش از پیروزی انقلاب، حدود ۳۰۰ هنرجو در رشته‌های سینما، عکاسی، تئاتر، نقاشی، گرافیک، شعر و داستان، به همت استادانی که توقع حق‌التدریس نداشتند، در آن مرکز آموزش دیدند که چندی بعد از نام‌آوران و مسئولان فرهنگی ـ هنری انقلاب اسلامی شدند. «کانون فرهنگی نهضت اسلامی» پس از آنکه صفارزاده آن را به جوانها واگذاشت، به «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» و بعدها «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» تغییر نام داد.

صفارزاده در سال ۱۳۵۸ با دکتر عبدالوهاب نورانی وصال ـ ادیب، شاعر، نویسنده و استاد دانشگاه ـ ازدواج کرد و این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد (دی ماه ۱۳۷۳) ادامه داشت.

طرح زبان تخصصی دانشگاه‌ها

در سال ۱۳۵۹ پس از انتشار مقاله‌های انتقادی صفارزاده درباره ضرورت آموزش زبانهای خارجی در رشته‌های علمی، «ستاد انقلاب فرهنگی» وی را برای برنامه‌ریزی زبانهای خارجی دعوت کرد. او در این مقام، با همکاری استادان باتجربه، تغییراتی در برنامه‌ها پدید آورد و برای نخستین بار در تمام رشته‌های علمی دانشگاه‌ها، کتابهای زبان تخصصی به زبانهای انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی در سطوح مختلف تألیف شد. این اقدام در آموزش علوم و فنون، پژوهش‌های علمی و ارتباط متقابل با جهان خارج در جهت استقلال علمی و فرهنگی در سالهای بعد از انقلاب، بسیار مؤثر بود. وی حدود هفده سال بدون چشمداشت مادی، سرپرست اجرایی این طرح بود. ۳۶ عنوان از ۸۰ عنوان کتابی که به همت دکتر صفارزاده به نظام آموزشی دانشگاه‌های کشور راه یافتند، با ویراستاری خود اوست.

نظریه‌پردازی

دکتر صفارزاده نظریه‌ها و طرحهای ارزنده‌ای در زمینه نقد ادبی، نقد ترجمه و ترجمه تخصصی، عرضه کرده است؛ از جمله «نظریه ترجمه تخصصی» که مورد تأیید متخصصان مغز و اعصاب قرار گرفته و همچنین در زمان همکاری با فرهنگستان زبان و ادب فارسی، طرح وی برای تهیه «فرهنگ‌های تخصصی» به تصویب رسیده است. تأسیس «مرکز ترجمه قرآن به زبان های خارجی» و «انجمن قلم» نیز پیشنهاد او بوده. در «جشنواره شعر آسیایی داکا» که در سال ۱۳۶۵ (۱۹۸۷م) برپا شد، مسئولان جشنواره، وی را به عنوان یکی از پنج عضو بنیانگذار کمیته ترجمه آسیا برگزیدند و رئیس جشنواره درباره این انتخاب گفت: «ما معتقدیم که یک نفر از علم ترجمه حرف زده و اصولی عرضه کرده و او خانم دکتر صفارزاده است».

حاصل ۲۷ سال مطالعه قرآن مجید، آموختن زبان عربی و تحقیق و یادداشت برداری از تفسیرها و منابع قرآنی، ترجمه قرآن حکیم به قلم دکتر صفارزاده به دو زبان انگلیسی و فارسی است که در کنارش، کتاب «ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید» نیز تألیف شد. او در سال ۱۳۸۰ به افتخار دریافت عنوان «خادم القرآن» رسید. پیشت هم وزارت علوم و آموزش عالی، در سال ۱۳۷۱ او را «استاد نمونه» معرفی کرده بود.

در سال ۲۰۰۶، همزمان با برپایی جشن روز جهانی زن، از سوی سازمان نویسندگان افریقا و آسیا به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزیده شد. در بخشی از نامه این سازمان آمده است: «از آنجا که دکتر طاهره صفارزاده شاعر و نویسنده برجسته ایرانی، مبارزی بزرگ و نمونه والای یک زن دانشمند و افتخارآفرین مسلمان است، این سازمان ایشان را به پاس سابقه طولانی مبارزه و کوشش‌های علمی گسترده، به عنوان شخصیت برگزیده سال جاری انتخاب کرده است».

آثار علمی و ادبی

از طاهره صفارزاده افزون بر مقالات و مصاحبه‌های علمی و اجتماعی، تاکنون یک مجموعه داستان، دوازده مجموعه شعر، پنج گزیده اشعار و سیزده اثر ترجمه یا نقد ترجمه انتشار یافته است؛ همچون: پیوندهای تلخ (قصه)؛ شعر: رهگذر مهتاب، چتر سرخ، دفتر دوم، طنین در دلتا، سد و بازوان، سفر پنجم، بیعت با بیداری، مردان منحنی، دیدار صبح، روشنگران راه، در پیشواز صلح، از جلوه‌های جهانی، حرکت و دیروز، اندیشه در هدایت شعر، هفت سفر، طنین بیداری، اصول و مبانی ترجمه، ترجمه‌های نامفهوم، ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید، ترجمه قرآن حکیم، ترجمه دعای عرفه، ترجمه دعای ندبه و دعای کمیل، مفاهیم قرآنی در حدیث نبوی، ترجمه دعای جوشن کبیر، گزیده نهج‌البلاغه و…

دکتر طاهره صفارزاده در ۴ آبان ۱۳۸۷درگذشت.

منبع: روزنامه اطلاعات