خانه خراب/ زندگی تجملاتی بر سر ایرانی‌ها در تاریخ چه می‌آورده است

1395/7/28 ۰۸:۳۵

هر کنش فردی که در پی تکرار و نیز همه‌گیری، به یک رفتار اجتماعی تبدیل شود، همانگونه که خود از علت یا علت‌هایی برآمده است، طبیعتا پیامدهایی نیز دارد. تجمل در فرهنگ و زندگی مردمان ایران در دوره‌های گذشته، به ویژه از دوره صفویه بدین‌سو که از دریچه سفرنامه‌های جهانگردان و ماموران سیاسی و اقتصادی غیر ایرانی، از آن آگاهی می‌یابیم، پیامدها و تاثیرهایی بر زندگی مردمان این سرزمین گذارده بوده که از نگاه روایت‌گران دور نمانده است. بسیاری از سفرنامه‌نویسان در دوره‌های صفوی و قاجار هنگام توصیف جزییات تجمل‌دوستی ایرانیان در زندگی فردی و اجتماعی، روایت‌هایی پراکنده از پیامدهای این کنش جمعی آنان ارایه داده‌اند.

 روزبه رهنما: هر کنش فردی که در پی تکرار و نیز همه‌گیری، به یک رفتار اجتماعی تبدیل شود، همانگونه که خود از علت یا علت‌هایی برآمده است، طبیعتا پیامدهایی نیز دارد. تجمل در فرهنگ و زندگی مردمان ایران در دوره‌های گذشته، به ویژه از دوره صفویه بدین‌سو که از دریچه سفرنامه‌های جهانگردان و ماموران سیاسی و اقتصادی غیر ایرانی، از آن آگاهی می‌یابیم، پیامدها و تاثیرهایی بر زندگی مردمان این سرزمین گذارده بوده که از نگاه روایت‌گران دور نمانده است. بسیاری از سفرنامه‌نویسان در دوره‌های صفوی و قاجار هنگام توصیف جزییات تجمل‌دوستی ایرانیان در زندگی فردی و اجتماعی، روایت‌هایی پراکنده از پیامدهای این کنش جمعی آنان ارایه داده‌اند. با کنار هم گذاردن این روایت‌ها می‌توان به شش تاثیر آگاهی یافت که گرایش فراوان ایرانیان به تجملات در زندگی در دوره‌های یادشده تاریخی پدید آورده است. نخستین پیامد مورد توجه جهانگردان، وابستگی جامعه ایران به واردات بوده است؛ آن‌ها معتقدند تجمل‌دوستی ایرانیان موجب شده است برای زینت‌بخشی غیر طبیعی به زندگی خویش، به اجناس و اقلام مصرفی کشورهای دیگر روی آورده و بدان‌ها وابسته شوند. نوبويوشي فوروكاوا، افسر ژاپنی در میانه دوره قاجار به ایران آمده است، در توصیف این پیامد می‌نویسد «ايراني‌ها اصولا تجمل‌دوست هستند، و به مايه چشم‌وهم‌چشمي با يكديگر خواستار چيزهاي ساخته شده از زر و سيم و وسايل زينتي. امّا چون اين چيزها در ايران به دست نمي‌آيد، همه آن را از ممالك اروپا وارد مي‌كنند». چارلز ادوارد ییت، در همان دوره در «سفرنامه خراسان و سیستان» هنگامی که به میهمانی شجاع‌الدوله، یک حاکم محلی در خراسان، می‌رود خانه وی را چنین توصیف می‌کند «خانه بسيار جالب و راحتي داشت كه از الوارهاي روسي وارداتي ساخته شده بود». این وابستگی به واردات اشیای تجملی گویا در دوره‌هایی از تاریخ ایران به اندازه‌ای بوده که دوری راه را نیز بی‌تاثیر می‌گذارده است. هانري رونه دالماني، جهانگرد فرانسوی که در دوره قاجار به شرق ایران سفر کرده است در «سفرنامه از خراسان تا بختياري»، بازار نیشابور را اینگونه وصف می‌کند «پر از مال‌التجاره اروپایي مخصوصا اشياء تجملي ساخت آلمان يا روسيه بود».
خانه‌خرابی و ورشکستگی، دیگر پیامد تجمل‌پرستی تاریخی ایرانیان از نگاه جهانگردان به شمار می‌آید. سفرنامه‌نویسان، به فراوانی یادآور شده‌اند برخی اهالی ایران در زندگی خود همواره میان دو قطبِ توانگری و نداری در حرکت‌اند و این مسأله در علاقه بیش از اندازه آنان به ریخت‌وپاش و تجمل در زندگی ریشه دارد. ژان شاردن، جهانگرد پرآوازه فرانسوی در دوره صفویه، «روح تجمل‌پرستي تجمل‌گرايان» را عاملی برمی‌شمرد که «آنها را به خاك سياه مي‌نشاند». او آنجا که فراوانی خدمتکاران را در خانه‌های ایرانی اشاره می‌کند، می‌نویسد «بزرگ‌ترين نشان و نمايشگر تجمّل و شكوه بزرگان ايران كثرت خدمتگران آنان است. ... وجود اين عدّه خدمتگر در خانه‌هاي اعيان و اشراف مايه خانه خرابي آنهاست. زيرا همه اين نوكران داراي زن و بچه هستند، و چون حقوق نوكريشان هرچه زياد باشد كفاف خرجشان را نمي‌دهد». او در جایی دیگر از سفرنامه‌اش ایرانیان دوره صفوی را مردمانی می‌شناساند که «دوستدار تجمّل و اهل اسراف و تبذيرند» و به پیامدهای این روش در زندگی هیچگاه نمی‌اندیشند «اين خيال در خاطرش نمي‌گذرد كه اگر از نو چنين پول گزاف و بادآورده به دستش نرسد پايان كارش چه خواهد بود. از اين‌رو بي‌گمان پس از سپري شدن دو يا سه ماه ديده مي‌شود كه شخص موصوف ناچار مي‌شود تمام آنچه را كه از سر هوس خريده بر اثر استيصال و شدّت نيازمندي يكان‌يكان بفروشد؛ ابتدا اسبها، سپس غلامانش را مي‌فروشد، بعد صيغه‌ها و نوكرانش را رها مي‌كند، و در آخر حتي لباسهايش را به معرض فروش مي‌گذارد». این جهانگرد فرانسوی با تاکید بر این که هزار بار شبیه چنین رخدادی را دیده است، سرگذشت خواجه‌ای را شاهد می‌آورد که ده سال فراش‌باشی خلوت پادشاه صفوی بوده است «از جمله مقربان و صاحب اعتبار و قدرت بود. همه بزرگان به فرمانش بودند. هرچه مي‌خواست مي‌كرد، و دارايي و ثروت بسيار اندوخت. مگر به جهتي پادشاه بر او خشم گرفت، وي را از درگاه راند، اما اموالش را مصادره نكرد. دو ماه پس از اين حادثه فراشباشي معزول بر اثر زيادروي در خرج كردن نقدينه‌اش را از دست داد و ناگزير به وامخواهي شد». نگاه جهانگردان به شیوه زندگی زنان ایرانی، بخشی دیگر از نگرش آنان به تجمل‌دوستی ایرانیان و تاثیر آن بر خانه‌خرابی و ورشکستگی‌شان به شمار می‌آید. ادوارد پولاک، پزشک اتریشی دربار ناصرالدین شاه قاجار، به یک شکایت همگانی مردان ایرانی اشاره می‌کند که عامل آن ریخت‌وپاش‌های فراوان زنانه بوده است «یکی از شکایتهای عمومی مردان ایرانی است که زنان در اثر بی‌بندوباری در تجمل‌پرستی و آرایش، آنان را خانه خراب می‌کنند».
تاثیر تجمل‌پرستی ایرانی در تاریخ به روایت جهانگردان، به همین مسأله خانه‌خرابی پایان نمی‌یافته که البته عمدتا مسأله‌ای شخصی بوده است. همین پیامد، خود می‌توانسته است عوارضی در پی داشته باشد که دیگر شخصی نبوده، به یک مسأله اجتماعی بدل می‌شده است. روایت‌های سفرنامه‌ای در این بخش از خوی فردی و اجتماعی زندگی ایرانی، تاکید فراوان دارند که ورشکستگی برآمده از تجمل‌دوستی، خود، فساد، تباهی و دغل‌کاری را در گستره‌های گوناگون جامعه در پی می‌آورده است. پولاک که در روایت پیشین به شکایت‌ها و خانه‌خرابی مردان ایرانی بر اثر تجمل‌پرستی زنان‌شان اشاره کرده بود، پیامدهای دیگر آن پدیده را خاطرنشان می‌شود «هرگاه چندین زن در خانه‌ای باشند دیگر سروته مخارج آن را از طریق درآمدهای مشروع نمی‌شود بهم آورد». فساد، تباهی و دغل‌کاری مورد اشاره جهانگردان البته همواره از مردان ورشکسته و خانه‌خراب برنمی‌آمده است؛ سفرنامه‌نویسان به شیوه کلی زندگی ایرانی بر اساس تجملات و زرق‌وبرق اشاره می‌کنند که خوی دغل‌کاری و گرایش به فساد را در آن‌ها می‌پرورانده است. هانري رونه دالماني هنگام توصیف اختلاس در دستگاه حکومتی قاجار بر این مسأله تاکید می‌کند «تجمل‌پرستي عمال دولتي آنها را مجبور ميكند كه به‌رشوه‌گيري عادت كنند و به‌بدترين انواع آن تن دردهند». پولاک البته رواج تجمل‌خواهی را در زندگی ایرانیان تا بدانجا تاثیرگذار می‌داند که آنان را وامی‌دارد در برخی ارزش‌های شرعی از خود تزلزل نشان دهند «نرخ قانونی تنزیل دوازده درصد است؛ اما در مورد مخارج بی‌بندوبار که مثلا در اثر عروسی‌های پرخرج، مهمانی‌ها، تجمل‌پرستی طبقات بالا و جلال و جبروت بی‌اندازه مورد علاقه زنان که از هر حدی فراتر می‌رود پیش می‌آید». این فساد و تباهی اما تنها ویژه دوره قاجار نبوده است. شاردن نیز در دوره صفوی از جوانانی ایرانی یاد می‌کند که وقتی به اجتماع وارد می‌شوند «افرادي عاقل، هوشمند، درستكار، شرمگين، باادب، كم‌گو، متين، محتاط و در گفتار و كردار پاك و هنرمندند، امّا پس از مدتي هوس داشتن اسباب تجمل آنان را به فساد و تباهي سوق مي‌دهد. و چون غالبا براي تهيه لوازم تجمل و ارضاي هوس‌هاي خود دارايي كافي ندارند، براي ارضاي هوس‌هاي خويش به هر كار نادرستي متوسل مي‌شوند، و چون مانعي در سر راه خود نمي‌بينند آسان به آن دست مي‌زنند». سه پیامد دیگر تجمل‌دوستی در سبک زندگی تاریخی ایرانیان به روایت جهانگردان غیر ایرانی اما مواردی‌اند که فراوانی آن‌ها در سفرنامه‌ها به اندازه پیامدهای پیشین نیست. جهانگردان در توصیف این پدیده، به شکل موردی به این سه پیامد اشاره کرده‌اند. انحطاط ارتش از آن‌جمله به شمار می‌آید. شاردن بزرگ‌ترین عامل «آشفتگي و تباهي و انحطاط ارتش ايران» را در دوره صفوی «تجمل‌جويي افراد سپاهي» یاد می‌کند «مقارن با زماني كه من قصد عزيمت از ايران را داشتم وضع ارتش ايران چنين شوريده و نابسامان بود، و اين همه آشفتگي و پريشاني از آن بر سپاهيان روي نموده بود كه فرماندهان به تجمل پرستي گراييده بودند». گستره این تجمل‌خواهی در دوره‌های پس از صفوی به اندازه‌ای در جامعه ایران گسترش یافته بود که خارجی‌ها را وامی‌داشت همچون ایرانیان، زندگی و روش تجملاتی در پیش گیرند؛ این نیز از دیگر پیامدهای موردیِ حضور تجمل در زندگی این مردمان بوده است. نوبويوشي فوروكاوا، افسر ژاپنی دوره قاجار با تاکید بر این که «اكابر و اعيان اين مملكت تجمل و تفاخر را بسيار دوست مي‌دارند»، به برون‌آمدن اعیان و اشراف به همراه چند نوکر و فراش در جلو و عقب اشاره کرده و می‌نویسد «وزراي مختار خارجي هم با چنين موكبي حركت مي‌كنند». پایان‌بخش روایت جهانگردان درباره زندگی تجملاتی ایرانیان، توصیفی جالب از قلم پزشک اتریشی دربار است. ادوارد پولاک به محدودیت‌هایی قانونی اشاره می‌کند که دولت را در دوره ناصرالدین شاه قاجار ناگزیر ساخت در زمینه «مصرف پارچه و تجملی که به‌خصوص در مورد این لباس بکار می‌رفت»، پدید آورد.

منبع: شهروند