سفر گنجینه از قلب خاورمیانه به غرب اروپا

1395/6/31 ۰۶:۲۹

گنجینه عکس‌های موزه هنرهای معاصر تهران شامل دست‌کم ۱۲۰ نگاره از عکاسان خارجی مانند هنری فاکس تالبوت، نادار، آگوست سندر، آلفرد اشتایگلیتس، انسل آدامز، جولیا مارگارت کامرون، ادوارد جین استایکن، لوئیس هاین، من ری، مارگارت برک وایت و واکر ایوانز است.نگاره‌ها در زمان مدیریت کامران دیبا خریداری شد و پیش از انقلاب در نمایشگاهی به نام «عکاسی خلاقه» نمایش یافت.

موزه هنرهای معاصر پلی میان غرب و شرق است

نیم نگاه، گنجینه عکس‌ها

صبا موسوی: گنجینه عکس‌های موزه هنرهای معاصر تهران شامل دست‌کم ۱۲۰ نگاره از عکاسان خارجی مانند هنری فاکس تالبوت، نادار، آگوست سندر، آلفرد اشتایگلیتس، انسل آدامز، جولیا مارگارت کامرون، ادوارد جین استایکن، لوئیس هاین، من ری، مارگارت برک وایت و واکر ایوانز است.نگاره‌ها در زمان مدیریت کامران دیبا خریداری شد و پیش از انقلاب در نمایشگاهی به نام «عکاسی خلاقه» نمایش یافت.
 پس از انقلاب نگاره‌ها به مدت سی سال به نمایش درنیامدند تا اینکه در اسفند ۱۳۸۶ در نمایشگاهی با عنوان «چشم درون» به نمایش گذارده شدند. قدیمی‌ترین نگاره این مجموعه مربوط به سال ۱۸۳۵ میلادی است.

دیدار مجازی از گنجینه

روابط عمومی دفتر هنرهای تجسمی اعلام کرد: انتشار تصاویر و نمایش آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران در سایت موزه به نشانی  www.tmoca.com آغاز شده است.در مرحله نخست این برنامه، 24 اثر خارجی گنجینه از جمله آثاری از پابلو پیکاسو، مارک روتکو، فرانسیس بیکن، پل گوگن، آلبرتو جاکومتی، اندی وارهول، ویکتور وازارلی و... در سایت موزه قرار گرفته است.نام هنرمند اثر، عنوان، اندازه و سال تولید، اطلاعاتی است که در کنار تصویر اثر برای علاقه‌مندان و بازدیدکنندگان در سایت قرار می‌گیرد.از این پس، تصاویر آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران با توجه به تعداد آثار و برای نمایش تدریجی آنها، به مرور در سایت موزه منتشر و کتابی حاوی تصاویر و اطلاعات تمام آثار گنجینه هنرهای معاصر نیز بزودی منتشر خواهد شد.

موزه‌ها به گنجینه هایشان اعتبار دارند. گنجینه موزه‌ها، اعتبار یک شهر، یک کشور، یک فرهنگ و حتی یک تمدن را به نمایش می‌گذارند. علاوه بر اعتبارهای فرهنگی، مالی و نیز به عنوان پشتوانه‌های یک دولت مد نظر قرار می‌گیرند.موزه‌ها یادگارهای گذشتگان را در دل خود حفظ می‌کنند. یادگاری‌هایی که به عنوان اسناد بشری از آنها یاد می‌شود. موزه از کلمه یونانی «موزیون» به معنای مجلس فرشتگان آمده است. «ایکوم» شورای جهانی موزه‌ها، موزه را مؤسسه‌ای دائمی دانسته که اهداف مادی ندارد و در آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند. جالب است بدانیم که آنچه به معنای موزه‌های امروزی می‌شناسیم نخستین بار در سال 1683 کار خود را آغاز کرد. درهای این موزه که یک مجموعه شخصی بود با نام موزه آشمولین در آکسفورد انگلستان برای عموم باز شد. اوج موزه‌داری در دنیا را می‌توانیم در موزه لوور پاریس ببینیم.در ایران برای نخستین بار ناصرالدین شاه قاجار دستور داد تا در کاخ گلستان، تالاری به موزه اختصاص داده شود که به موزه همایونی معروف شد. موزه ایران باستان که از موزه‌های مادر دنیا محسوب می‌شود، از معروفترین موزه‌های ایران است. اما یکی از خبرسازترین موزه‌های کشور، موزه هنرهای معاصر تهران است. با اینکه عمر این موزه کم است اما حواشی و صحبت‌های دور آن به دلیل اینکه غنی‌ترین آثار هنری دوره مدرن غرب را در دل خود دارد، بسیار زیاد است.گنجینه‌ای که روزنامه «فرانکفورتر آلگماینه» در گزارش خود به تاریخ 13 مه ‌2014 میلادی فقط، ارزش آثار خارجی آن را 3 میلیارد یورو برآورد کرده است.موزه هنرهای معاصر تهران در ضلع غربی پارک لاله با الهام از بادگیرهای شهر یزد توسط کامران دیبا طراحی و در سال 1356 شمسی افتتاح شد. در ابتدا قرار بود کاربری آن یک گالری بزرگ برای هنر معاصر تهران باشد که  هنگام ساخت تصمیم بر آن شد که به عنوان موزه هنرهای معاصر فعالیت خود را آغاز کند. در همان زمان کارشناسانی زیر نظر بنیاد دیبا اقدام به خرید آثار بسیاری از هنر مدرن اروپا و امریکا کردند. و کسی نمی‌دانست که روزی این آثار خریداری شده تبدیل به بزرگترین گنجینه هنر مدرن غرب از نیمه دوم قرن 19 تا اواسط قرن 20 میلادی در خاورمیانه و آسیا خواهد شد. «دیوید گاووی» که نخستین نمایشگاه گردان این موزه بود آن را پلی میان شرق و غرب دانست.این موزه همیشه خبر ساز است، از افرادی که آن سوی دنیا زندگی می‌کنند، تا آنان که داخل کشور هستند، اخبار آن را دنبال می‌کنند. خبرهایی از قبیل واگذاری موزه به بنیاد رودکی که صدای همه را درآورد، دزدی آثار گنجینه و خبرهای پیرامون آن، که باعث شد مسئولان درهای گنجینه را به روی خبرنگاران و اصحاب رسانه باز کنند تا ثابت کنند که گنجینه صحیح و سالم است. یا واکنش انجمن نقاشان به ارسال آثار گنجینه به آلمان و ایتالیا برای نمایش و نگرانی آنها در خصوص مصادره گنجینه ایران در خارج از کشور. این گزارش به بررسی آثار داخل گنجینه، آمار و ارقام آن و سفر گنجینه برای نمایشگاه آذر ماه آلمان و ایتالیا و مستند نگاری آثار خواهد پرداخت.

گنجینه و اتفاقات پیرامون آن
 از زمان تأسیس موزه هنرهای معاصر، اتفاقات بسیاری در آن رقم خورد که باعث شد تا تیتر اخبار رسانه‌های داخلی و خارجی قرار بگیرد. یکی از این اتفاقات معاوضه تابلوی زن 3 اثر ویلم دکونینگ بود که در سال 1373 در سکوت خبری با باقی مانده صفحات شاهنامه تهماسبی در امریکا و به شکل پنهانی انجام شد. این تابلو در سال 2006 میلادی 137 میلیون و 500 هزار دلار به فروش رسید که عنوان دومین تابلوی گران فروخته شده تا آن زمان را در جهان به دست آورد. این امر نقدهای بسیاری را در خصوص انجام این کار مطرح کرد. در این سال، مجلس شورای اسلامی طرحی را به تصویب رساند که فروش آثار هنری موزه‌های ایران، از جمله موزه هنرهای معاصر را که توانایی نمایش در درون کشور ندارند قانونی می‌کرد. اگرچه این طرح بعدها از سوی شورای نگهبان رد شد.
از دیگر صحبت‌ها در خصوص گنجینه خارج کردن تعدادی اثر از آن (آثاری از بهمن محصص، رضا مافی، فریده لاشایی، حسین زنده رودی و اردشیر محصص) و فروش آنها در سال 1394 توسط امین اموال بوده که پس از بررسی‌های پلیس این آثار بازپس گرفته شد.
با توجه به ساخت موزه در 40 سال پیش، تکنولوژی استفاده شده در آن دیگر قدیمی شده که از نگرانی‌های موجود در مورد گنجینه موضوع اطفا حریق و تهویه آن است.
همچنین با توجه به اعلام مسئولان که در بخش گنجینه، خاکی راه پیدا نمی‌کند و آثار از گرد و غبار و خاک به دور هستند، بر اساس دیده‌های خبرنگار «ایران»، زیر آثار، کف زمین در بخش ریل‌های نگهدارنده تابلوها، خاک فراوان وجود داشته است.
گفته می‌شود که در مجموع آثار خارجی موجود در موزه حدود 10 اثر قابل نمایش نیست که البته از این بین تابلوی «گابریل با پیراهن باز» از آگوست رنوار، اثر «عصر طلایی» از آندره دُرن و لت وسط تابلوی سه لته‌ای «آرمیدن دو نفر بر تخت» از فرانسیس بیکن بیشترین حساسیت برای نمایش را دارند.
از دیگر موضوعاتی که باعث اعتراض بسیاری از هنرمندان و رسانه‌ها و نیز تجمع آنها در مقابل ورودی موزه شد، خبر واگذاری این موزه به بنیاد رودکی بود. این موضوع چنان صدا کرد که این خبر از سوی مدیران فرهنگی در ابتدا یک شایعه خوانده شد و پس از رو شدن مدارک آن، علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وارد ماجرا شده و اجرای این موضوع را منتفی اعلام کرد. این صحبت‌ها درحالی شد که موزه هنرهای معاصر به عنوان سرمایه ملی به حساب می‌آید و نمی‌توان آنها را به بخش خصوصی واگذار کرد.همچنین اکثر موزه‌های معاصر جهان یک نمایشگاه ثابت از آثار گنجینه خود دارند و نمایشگاه‌های جنبی را در کنار آن برگزار می‌کنند درحالی که فضای نمایشگاهی موزه حدود 2 هزار متر مربع است که باعث شده تا مسئولان این مکان نتوانند یک نمایشگاه دائمی از آثار را برپا کنند.
 

اهمیت گنجینه
اهمیت یک گنجینه به یک یا دو اثر آن نیست بلکه اهمیت کلی تمام آثار آن مد نظر قرار می‌گیرد. در این گنجینه آثاری از مهم‌ترین جنبش‌های هنری اواسط قرن 19 میلادی تا قرن بیستم که از آن به جنبش مدرنیسم یاد می‌شود، جای داده شده است. گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران به دلیل اینکه یک سیر تاریخی و تحلیلی از هنر مدرن غرب را درخود جای داده از اهمیت پژوهشی و مستندی بالایی برخوردار است. به طور مشخص آثار خریداری شده برای موزه تا سال 1979 میلادی بوده و طی چهار سال گذشته نیز 52 اثر چاپی از سوی سفارت مکزیک، همچنین 13 اثر از دو هنرمند آلمانی و یک اثر از ژرژ براک توسط ایرانی ساکن امریکا به موزه اهدا شده است. در کل در دوره‌های مختلف آثاری به موزه اهدا شده اما این حجم هیچگاه به تعداد آثار خریداری شده ابتدایی نبوده است.با توجه به اینکه موزه عنوان معاصر بودن را یدک می‌کشد و گنجینه غربی آن به دوره هنر مدرن تعلق دارد، امیر راد، نقاش و مسئول کانون نئومدیای موزه هنرهای معاصر تهران در خصوص معاصر و مدرن بودن توضیح داد: زمانی که می‌گوییم آثار هنر مدرن، ارجاع تاریخی به مدرنیزم داریم، یعنی به طور مشخص از اواسط قرن 19 تا دهه 60 قرن 20 میلادی، اما زمانی که می‌گوییم آثار معاصر است، تعریف فرق دارد زیرا معاصر بودن مسأله‌ متفاوتی است، اینکه معاصر بودن به لحاظ تاریخی سنجیده شود یا به لحاظ معنا و مفهوم، که تعلق ذهنی من به بخش دوم آن است. برخی از آثار گنجینه جزو آثار معاصر محسوب می‌شوند، زیرا آنها فرزند زمانه خود هستند که تأثیرشان را همچنان می‌گذارند.

تعداد آثار گنجینه
 شبهات بسیاری در مورد تعداد آثار گنجینه وجود دارد و بسیاری از منتقدان بر این باورند که موزه باید به طور مستند، آمار دقیقی از گنجینه را منتشر کند. بنابراین در مورد آمار دقیق گنجینه احسان‌الله عباسی، امین اموال و گنجینه دار موزه به «ایران» گفت: آنچه در دفتر ثبت کرده‌ایم 3 هزار و 350اثر که از این تعداد 1400 اثر خارجی و 1950 اثر از هنرمندان ایرانی است. 100 اثر هنوز در اداره اموال ثبت نشده و هنوز 100 اثر هم هنرمندانش شناسایی نشده است.امیر راد نیز در این خصوص توضیح داد که شمارش آثار موزه به این گونه بوده که به طور مثال یک اثر سه لته‌ای را سه بار یا یک چاپ را به تعداد ادیشن‌های موجودش شمارش کرده‌اند زیرا یک اندیشه واحد در شمارش آثار وجود نداشته، اما در آینده نزدیک این موضوع اصلاح خواهد شد.
همچنین راد در خصوص تاریخ بخش ایرانی گنجینه به «ایران» گفت: تمام آثار بخش ایرانی گنجینه به دوره معاصر تعلق دارد و تنها شاهنامه شاه تهماسب که 118 برگ و با جلد آن 120 برگ است، به دوره صفوی تعلق دارد. و این شاهنامه همان است که در سال 1373 شمسسی با تابلوی زن 3 اثر ویلم دکونینگ در امریکا تعویض و خبرساز شد.بخش مجسمه موزه هنرهای معاصر نیز آثار هنرمندان شاخصی چون جاکومتی، رودن، مارینتی و غیره را در دل خود جای داده است. راد در مورد این بخش توضیح داد: به طور معمول و معقول باید یک باغ مجسمه داشته باشیم که درآن به روی عموم باز شود تا مردم بتوانند براحتی از آنها بازدید کنند، که خبرنگار «ایران» به طنز پرسید تا همانند دیگر مجسمه‌های تهران، آنها نیز ناپدید شوند که راد پاسخ داد: بله، حفاظت آنها کار مشکلی است. اما به طور معمول مجسمه را باید به شکل سه بعدی دید که ما درحال حاضر امکان نمایش آنها به شکل یک یا دو بعد را داریم.
همچنین شایعاتی مبنی بر این است که پیش از انقلاب اسلامی ایران تعدادی از آثار خریداری شده برای موزه، هرگز وارد ایران نشد، که هنوز بحث‌هایی پیرامون آن مطرح است. امیر راد در این خصوص گفت: اخیراً تعدادی از این آثار که اتودهای معماری بوده، وارد ایران شده است و تعدادی دیگر نیز بزودی تحویل ما خواهد شد. (در دسامبر ۲۰۱۵، ایالات متحده امریکا تعداد ۱۴ قلم از آثار هنرمندانی چون پیتر آیزنمان، مایکل گریوز و رابرت استرن را که در سال ۱۹۷۸ (یک سال پیش از پیروزی انقلاب ۵۷) توسط موزه هنرهای معاصر تهران خریداری شده بود، را به ایران بازگرداند.) همچنین هر اثری که برای موزه خریداری شده، دارای سند است و اگر تحویل داده نشده از سوی دادگاه‌های بین‌المللی می‌توان آنها را برای بازپس گیری، پیگیری کرد.
همچنین حسن نوفرستی، مدیر روابط عمومی موزه هنرهای معاصر در خصوص این آثار جدید به «ایران» توضیح داد: تعدادی از این آثار به ایران وارد شده، کارهای باقی مانده نیز بزودی به موزه تحویل  و در نهایت کل آنها در مراسمی رونمایی خواهد شد.
در ادامه احسان‌الله عباسی نیز در مورد اینکه آیا موزه این امکان را دارد تا اثری از گنجینه خود را در حراجی‌ها بفروشد و به جای آن اثری دیگر خریداری کند، توضیح داد: به هیچ وجه این امکان وجود ندارد، زیرا این آثار، ثبت ملی اند و آماری که ما داریم در وزارت دارایی هم موجود است. اگر روزی قرار باشد که این اتفاق انجام شود باید مجوز هیأت وزیران گرفته شود، رئیس جمهوری دستور دهد و بعد شورای نگهبان نظر می‌دهد و در آخر مجلس شورای اسلامی باید آن را تصویب کند.

 تکلیف سیستم اطفا حریق گنجینه چه می‌شود؟
بر اساس اعلام مسئولان موزه سیستم اطفا حریق آبی گنجینه مدت‌ها است که قطع شده، زیرا به گفته مجید ملانوروزی، سرپرست موزه به «ایران»، این سیستم کهنه شده و اصلاً آب برای خاموش کردن آتش در گنجینه گزینه مناسبی نیست، زیر تمام آثار از جنس بوم و رنگ و مقوا و کاغذ هستند و این گونه خسارت جبران‌ناپذیری به گنجینه وارد خواهد شد. وی در خصوص رفع این مشکل توضیح داد که به هر حال امروزه در دنیا از سیستم اطفا حریق گازی استفاده می‌شود که آتش را خفه می‌کند که باید ما هم از این سیستم در موزه استفاده کنیم.

 سفر گنجینه به آلمان و ایتالیا
چندی پیش روزنامه مصری الاهرام چاپ قاهره در مقاله‌ای در مورد نمایش آثار هنری که قرار است از موزه هنرهای ‏معاصر تهران در موزه‌های برلین و روم به نمایش درآید و در میان آنها آثار مهمی از گنجینه موزه شامل آثاری از پابلو پیکاسو، خوان می‌رو، ‏اندی وارهول، جکسون پولاک، مارک روتکو و فرانسیس بیکن و همچنین مجسمه‌هایی از آلبرتو جاکومتی به چشم می‌خورد، نوشت، در ‏ایران نیز بار دیگر این موضوع بر سر زبان‌ها افتاد. هر چند این تفاهمنامه سال گذشته منعقد شد و نمایش آثار نیز در آذرماه امسال رخ ‏می دهد اما همین که اثر «نقاشی دیواری روی زمینه قرمز هندی» اثر جکسون پولاک که به رقمی معادل ۲۵۰ میلیون دلار آخرین بار ‏قیمتگذاری شد در میان آثار است شاید صحبت از حمل و نقل و بیمه این آثار را به میان بیاورد. ‏زیرا در گذشته که این اثر برای نمایشگاهی امانت داده شده بود، پس از برگشت به کشور، برای تحویل آن در گمرگ ایران دچار مشکلاتی شد.
ملانوروزی در خصوص این رویداد به «ایران» توضیح داد: تا پیش از این آثار گنجینه به امانت داده می‌شد، اما اکنون این آثار برای برپایی یک نمایشگاه ارسال می‌شود. شرط کردیم که در کنار نمایش آثار خارجی، تعدادی از آثار هنرمندان داخلی نیز باید نمایش داده شود. زیرا هدفمان معرفی هنر ایران در دنیا است. درنتیجه امکان دیده شدن ۳۰ اثر ایرانی در موزه‌های دنیا در کنار ۳۰ اثر خارجی گنجینه موزه هنرهای معاصر فراهم شد.
وی در مورد انتخاب آثار گفت: 30 اثر خارجی توسط کیوریتوهای آلمانی و ایتالیایی که سال گذشته در نمایشگاه «ذهنیت ملموس» در موزه به نمایش درآمد، انتخاب شده و آثار ایرانی را نیز یک تیم داخلی کارشناسی خواهند کرد.
ملانوروزی در مورد اینکه آیا با امانت دادن این آثار برای نمایش، موزه مبلغی را دریافت خواهد کرد به «ایران» توضیح داد: مبلغ دریافت می‌شود اما به شکل پول نخواهد بود، زیرا با توجه به اینکه موزه هنرهای معاصر زیر مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، هیچ پولی نمی‌تواند مستقیم به آن وارد شود مگر اینکه اول در خزانه دولت واریز شود. در نتیجه آنها به جای پرداخت پول خدماتی از جمله بازسازی و بروز‌سازی دستگاه‌های رطوبت سنج و تهویه و سیستم‌های اطفا حریق و غیره را برای ما انجام خواهند داد.
مجید ملانوروزی در مورد دغدغه‌هایی پیرامون فرستادن آثار به خارج گفت: خوشحالم که موزه و گنجینه برای هنرمندانمان مهم است اما همیشه موزه‌ها در طول تاریخ مراودات فرهنگی و هنری باهم داشته‌اند، تمام آثاری که قرار است در برلین و روم به نمایش درآید، پیش از این و حتی در دوره تحریم نیز در نمایشگاه‌های جدا به خارج فرستاده شده‌اند و با توجه به شرایط بیمه‌ای آن دوره سالم به ایران بازگشته‌اند.
وی با اشاره به نگرانی‌های مطرح شده در خصوص بازگشت آثار به ایران، افزود: در این دو نمایشگاه، دولت‌ها طرف قرارداد با یکدیگر هستند. برای نخستین بار بسته ‌بندی‌ها و حمل نقل آثار زیر نظر بیمه لویدز، معتبرترین بیمه در حوزه آثار هنری قرار گرفته است.
ملانوروزی ادامه داد: حتی تمام آثار مستند نگاری دیجیتال و با دوربین‌های مادون قرمز و ماورای بنفش عکسبرداری می‌شود تا در بازگشت اصل کارها نیز شبهات برطرف شود.
با توجه به برپایی نمایشگاه پیش رو در آلمان و ایتالیا و رفع تحریم‌ها، مشکلات بیمه‌ای آثاری با چنین قیمت، برای بسیاری از افراد نگرانی ایجاد کرده است. مجید فروغی، مسئول روابط عمومی مرکز هنرهای تجسمی در این خصوص به «ایران» گفت: برای برپایی این رویداد دیگر مشکل بیمه‌ای وجود ندارد و شرکت لویدز آثار را بیمه کرده است.فروغی، از جابه جایی این آثار با چند هواپیما در چند زمان مختلف خبر داد و توضیح داد: طبق اصول سختگیرانه بیمه، در ‏هر هواپیما بیش از هشتصد هزار دلار اثر نمی‌تواند جا به جا شود ضمن اینکه آنها در انتخاب شرکت‌های حمل و نقل هوایی هم استانداردهای خود را دارند و هر شرکت هواپیمایی این مسئولیت را قبول نمی‌‏کند.
‏پول این بیمه را هم ما نمی‌پردازیم بلکه طرف‌های دیگر هزینه‌هایش را تقبل کرده‌اند چون ما توان پرداخت این پول را نداریم.همچنین بنیاد میراث فرهنگی پروس که مدیریت موزه‌های اصلی برلین را به عهده دارد اعلام کرده است «براساس توافق با موزه هنرهای معاصر تهران این گنجینه هنر مدرن، ماه دسامبر تا فوریه سال آینده، در پایتخت آلمان به نمایش گذاشته می‌شود.»این بنیاد می‌افزاید، از زمان سقوط حکومت محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۵۷ تاکنون این آثار هنری به صورت یکجا در خارج از ایران به نمایش گذاشته نشده‌اند.
هرمان پرزینگر، رئیس بنیاد میراث فرهنگی پروس گفته است: این گنجینه به دلیل آثار و تاریخ آن مجموعه‌ای منحصربه فرد است که برای نخستین بار به نمایش گذاشته می‌شود.

منبع: ایران